Vísir - 24.12.1939, Blaðsíða 24

18
VÍSIR
Grasaíerðir í Borgarfirði
og notkun fjallagrasa.
Eftir Kristleif Þorsteinsson.
r -------
Fram yfir miðja 19. öld lét
svo að segja hver einasti bóridi
i Borgarfirði, selu nokkurs var
megandi, afla það mikilla grasa
ó hverju vori, að þau dygðu yfir
árið til búdrýginda og matar-
hóla. Grasatekja var þá víða
nokkur, hœði i hraunum og á
heiðarflákum, en mest sótti
grasafólk til Arnarvatnsheiðar
og Geitlands. Engum var þá
bönnuð eða seld grasatekja af
þeim, sem yfir þessum löndum
réðu.
Venjulegast var það um og
eftir miðjan júnímánuð, sem
lagt var upp á grasafjall, ef vel
voraði. Annars þótti það ekki
lækilegt l'yr en nokkur gróður
yar.kominn, því ella voru liestar
ekki viðráðanlegir meðan grasa-
tekja stóð yfir. Um það leyti,
sem sent var til grasa, voru
flestir vinnumenn við sjóróðra
vorvertíðina, en bændur ýmist
við kolagerð eða bundnir við
heimilisverk. Kom því grasa-
ferðin einkum í hlut kvenna og
liðléttinga. Samt var ætíð hafð-
ur ráðinn og roskinn karlmaður
með í förinni líka, sem hafði
leiðsögn á liendi. Áður en upp
var lagt, var séð fyrir öllum
nauðsynlegum- útbúnaði til ferð-
arinnar, svo sem nesti, pokum,
eldfærum, hlífðarfötum og
tjakli. Fór það eftir stærð tjalds-
ins og öðrum atvikum, live
margt fólk var i einum flota.
Ungu fólki, og ekki siður stúlk-
um en piltiflm, þótti mjög eftir-
sóknarvert að fara á grasafjall,
einkum ef farið var sem lengst
norðnr á Arnarvatnsheiði. Ung-
lingar, sem áttu heima niðri i
sveitum héraðsins og áður
höfðu lítið farið, sáu þá í fyrsta
sinni skóga, hraun, strangar og
gruggugar ár, stór vötn og fjöll
i nálægð fró ýmsum hliðum, en
sem þeir aðeins liöfðu áður séð
í fjarska. Þetta alt var heillandi,
ekki sist fyrir ungar stúlkur,
sem voru hneptar við heimilis-
störf og höfðu lítið frjálsræði á
þeim tímum.
Það sagði móðir mín mér, að
hún hefði átl flestar sínar á-
nægjulegustu æskuminningar
frá grasaferðum á Arnarvatns-
heiði. Þær áttu þó ekkert skylt
við stássferðir, því stúlkur
klæddust þá yst svo kölluðum
„kastfötum“, mjög ófínum og
úr grófgerðu vaðmáli og riðu á
þófa eða meldýnum, ef ekki var
á betra völ. Að riða í söðli á
grasafjall þótti þá alls ekki við-
eigandi. Mun það bæði hafa ver-
ið af sparsemi á söðlunum og
líka af hinu, að stúlkur voru
færari í ám og á vegleysum, er
þær riðu „tvovega“, eins og það
var orðað.
Þótl grasaferðir væru eftir-
sóknarverðar, ekki síst þegar
langt var farið inn á fjallaauðn-
ina, þá voru ýmsir staðir á leið-
inni, sem áttu geigvænlega sögu.
Þeir staðir hituðu oft ungling-
unúnl úm hjartarætur, svo sem
Skottugjá, Surtshellir, Yopna-
lág og Fram;-hellir. Um sögu
þessara staða voru unglingarnir
jafnan fræddir af þeim eldri, er
fram hjá þeim var farið.
Draugasaga um Skottugjá og
útilegumannasaga um Franz-
Jielli voru mjög áhrifaríkar fyr-
ir unglinga, meðan þær voru
næstum nýjar af nálinni, og
drauga og útilegumannatrú enn
í fullu fjöri.
Skottugjá her nafn af atviki,
sem nú skal greina: Um og eftir
1830 hjuggu í Kalmanstungu
Surtshellir er eitt
frægasta litilegu-
tnannabæli þessa
lands. Myndin
sýnir niðurhrun,
svokallað ,fjárop‘,
þar sem sagt er
að Hellismenn
hafi hrint niður
fénu, er þeir stálu
austur á Arnar-
vatnsheiði.
\ T' v
im*;
Kristleifur Þorsteinsson.
Jón stúdent Árnason, síðar á
Leirá, og fyrri kona hans Halla
Jónsdóttir, prests á Gilsbakka.
IJvítárvallaskotta, sem þá var
magnaður draugur, fylgdi ætt
IIöIlu og þótti hún ekki híbýla-
prýði eða búbætir á þeim árum.
Að sögn heimilisfólksins í Kal-
manstungu gekk hún þar ljós-
um logum og gerði ýmsan ó-
skunda. Skygnir menn gátu
stundum bjargað gripum úr
klóm hennar, en al' sumum
gekk hún dauðum. Ivristín, svsl-
ir Höllu, hjó þá í Víðidalstungu
með manni sinum, Jóni Tliorar-
ensen. Þangað brá Skotta sér
við og við og hafði þar ýms
skammarstrik í frammi. Eru li!
margar sögur af hrékkjabrögð-
um Skottu frá þessum tímum,
en hve'rgi þótti hún verri en í
Kalmanstungu á fyrstu búskap-
arárum þeírra lijóna, Jóns og
Höllu,
Eitt vor, sem oftar, sendi Jón
Árnason tvo vinnumenn sína til
silungsveiða á Arnarvatnsheiði.
Segir ekki af ferðum þeirra fyr
en þeir eru á heimleið og komn-
ir nokkurn spol suður fyrir
Surtshelli, á vegi þe'im, sem lá
milli Suður- og Norðurlands.
Þar situr Skotta fyrir þeim og
vindur sér að liesti þeim, sem
aftastur var, slítur liann úr lest-
inni og kastar honum með öllu,
sem á honum var, ofan í hraun-
bolla rétt við veginn, er var lítið
stærri en það, að geta rúmað
einn hest. Mennirnir vildu
hjarga hestinum, en gátu hann
hvergi hrært, svo fast lá Skotta,
að þeirra sögn, ofan á honum.
Drap hún þar hestinn í höndum
þeirra. Eftir þenna atburð var
gjáin nefnd Skottugjá. Beinin
af hesti þessum liggja enn í
gjánni, til sannindamerkis um
það, að hann Iét Iífið á þessum
stað.
Eftir þennan atburð var
draugatrúað fólk mjög óttasleg-
ið á þessari leið, og dæmi vissi
eg til jiess að kona, sem var á
ferð á grasal'jall, hljóðaði af
ótta og bað fylgdarfólkið að
reyna að komast aðra leið, svo
að hún losnaði við þá ógn, sem
henni stóð af Skottugjá.
Sagnirnar frá Surtshelli og
Voþnalág ægði þá engum, þær
voru orðnar svo gamlar. En þó
gáfu hinar forriu þjóðsagnir
þessum stöðum líf. Annars voru
útilegumánnasögur margar til