Læknablaðið - 15.08.1993, Síða 27

LÆKNABLAÐIÐ 1993; 79: 233-6
233
NABLAÐIÐ
THE IC
u
THE ICELANDIC MEDICAL JOURNAL
l.æknafclag íslands og
l.æknafclag Rcykjavikur
79. ARG. - AGUST 1993
Smitandi lifrarbólgur
á íslandi
í þessu tölublaði Læknablaðsins birtast
greinar um lifrarbólgu A (1) og B (2) á
Islandi. Þetta eru sjúkdómar sem valdið geta
langvinnum veikindum og jafnvel dauða. Þá
er mikilvægt að greina vegna þess að hægt
er að koma í veg fyrir útbreiðslu þeirra og í
sumum tilvikum er hægt að lækna viðvarandi
lifrarbólgu B.
Danski læknirinn Peter Anton Schleisner var
trúlega fyrstur manna til að lýsa gulufaraldri
á íslandi sem gekk yfir árin 1837-1838 (3).
Síðan var aftur lýst nokkrum slíkum faröldrum
í lok síðustu aldar (4). Framan af þessari
öld var gula tilkynnt til heilbrigðisyfirvalda
á nánast hverju ári og gekk hún í stórum
faröldrum á um það bil 10 ára fresti.
Faraldrarnir hurfu upp úr miðri öldinni og
eftir það voru einungis fá tilfelli skráð á ári
hverju. Þessi sjúkdómur fór ekki fram hjá
íslenskum læknum. Guðmundur Hannesson
skrifaði um icterus epidemicus árið 1919
(5). Þar segir hann frá gulufaraldri sem kom
upp í Reykjavík 1914 og hvernig hans varð
vart næstu árin víða á landinu. Lögðust heilu
fjölskyldurnar í þessum kvilla. Vöru sumir
allþungt haldnir, rúmfastir með talsverðan
hita í eina til tvær vikur. Guðmundur kvartaði
yfir sinnuleysi lækna í »þessum háskólabæ«
(Reykjavík) við að rannsaka þennan sjúkdóm
enda taldi hann að Islendingar gættu frætt
aðra um sjúkdóminn. Arið eftir lýsti Ingólfur
Gíslason, héraðslæknir, gulusótt sem gekk í
Vopnafjarðarhéraði 1918 (6). Sennilega var
Ingólfur meðal fyrstu manna til að fara nærri
um meðgöngutíma sjúkdómsins enda voru
skilyrðin í fámennum byggðarlögum landsins
ákjósanleg til að fylgjast með gangi hans.
Taldi hann meðgöngutímann oftast vera eina
til tvær vikur en gæti verið allt að fjórar vikur.
Hann veitti því einnig athygli að ung börn
og roskið fólk virtust ekki taka sjúkdóminn.
Arinu áður en Ingólfur birti athuganir sínar
hafði Svíinn Folke Lindstedt, trúlega fyrstur
manna, lýst meðgöngutíma sjúkdómsins af
nákvæmni og talið hann vera tvær til fjórar
vikur og hugsanlega geta verið allt að sex
vikur (7).
Umferðargulan, icterus epidemicus, var að
öllum líkindum lifrarbólga A enda benda
mótefnamælingar í mismunandi aldurshópum
Islendinga til þess, en þær sýna að flestir
Islendingar, sem fæddir eru fyrir 1930, hafa
slík mótefni (1,8). Eins og Ingólfur Gíslason
benti réttilega á veikjast ungabörn ekki af
sjúkdómnum. Þess vegna er lifrarbólga A
ekki sýnileg þar sem hreinlæti er verulega
ábótavant og smit það útbreitt að flestir
einstaklingar smitast þegar á unga aldri. Því
er það mótsagnakennt að sjúkdómurinn verður
sýnilegur þegar hreinlæti eykst og hættan
á smiti verður minni þannig að líkurnar á
sýkingu verða háðar tímanum og aukast
eftir því sem einstaklingur verður eldri.
Þó er ósennilegt að lifrarbólgan hafi alltaf
verið útbreidd hérlendis vegna fámennis og
einangrunar þjóðarinnar fyrr á öldum. Þeir
einstaklingar, sem veiktust af lifrarbólgu
framan af þessari öld, voru á ýmsum aldri (8).
Það bendir til þess að margir þeir, sem fæddir
voru á öldinni sem leið, höfðu ekki komist
í kynni við sjúkdóminn og voru því óvarðir
honum þegar hann tók að breiðast út á fslandi
eftir aldamótin og landsmönnum fór fjölgandi.
Þá fyrst varð sjúkdómurinn landlægur. Því
má ætla að sjúkdómurinn hafi fyrst borist
endrum og eins til landsins á síðustu öld.
Astæðan fyrir því að faraldrarnir hurfu upp úr
miðri þessari öld er trúlega stórbætt hreinlæti
og hugsanlega hafa mænusóttarfaraldrar,
sem menn óttuðust mjög, stuðlað að auknu
hreinlæti eftir að mönnum varð ljóst að sá
sjúkdómur smitaði með saurmengun eins
og lifrarbólga A. Raunar er hliðstæðan við
mænusóttina augljós. Ef smitlíkur færast til
eldri aldurshópa aukast líkur á alvarlegum
sjúkdómseinkennum með lömunum.
A síðustu áratugum hefur vaxandi hluti