Læknablaðið - 15.03.1997, Blaðsíða 28

164
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
Inngangur
Plantan Aconitum napellus L. á sér langa
sögu sem eitur- og lækningajurt. Jurtin tilheyr-
ir sóleyjarætt (Ranunculaceae) og er kölluð
bláhjálmur eða venusvagn á íslensku. Plantan
gengur undir ýmsum nöfnum á ensku, og má
þar nefna aconite, monkshood, friar’s cap, hel-
met flower og wolfsbane. Einnig er hún oft
kölluð aconitum eftir latneska ættkvíslarheit-
inu. í dag er plantan talin ein sú eitraðasta sem
vex í Evrópu. Samheitið freyjublóm er notað
yfir bláhjálm og aðrar plöntur af Aconitum
ættkvísl.
Mönnum hefur lengi stafað ógn af freyju-
blómum. í grískri goðafræði er þess til dæmis
getið að freyjublóm hafi orðið til úr froðunni
sem féll úr þremur ginum hundsskrímslisins
Kerberusar, sem var varðhundur Heljar.
Seyði af freyjublómum hefur verið notað
öldum saman sem örvareitur, bæði í hernaði og
við veiðar (1-3). Þá hafa freyjublóm á öllum
tímurn verið vinsæl til eiturmorða. Eitt meintra
fórnarlamba freyjublóma var Kládíus Rómar-
keisari, en hann var myrtur árið 54 e. Kr. af
fjórðu eiginkonu sinni Agrippínu. Talið er að
hún hafi notað freyjublóm til verknaðarins
(1,4).
Breska leikskáldið Shakespeare þekkti vel
til þessara eiturplantna. Sumir telja að bana-
mein Hamlets hafi átt að vera akonitum eitrun,
þótt ekki hafi það verið nefnt á nafn í leikrit-
inu. í seinni hluta leikritsins Hinrik IV. (5)
nefnir Shakespeare hins vegar akonitum á nafn
þegar hann lætur Hinrik konung segja, er hann
brýnir fyrir sonum sínum mikilvægi bræðralags
(IV. þáttur, IV. svið);
Fig. 1. Chemical structure of the neurotoxin aconitine, a di-
terpenoid alkaloid from Aconitum napellus.
That the united vessel of their blood,
Mingled with venom of suggestion,-
As, force perforce, the age will pour it in,-
Shall never leak, though it do work as strong
As aconitum or rash gunpowder.
Elstu rituðu heimildir um notkun freyju-
blóma til lækninga eru 2500-3000 ára gamlar
frá Indlandi og Kína. Samkvæmt þeim voru
rótarhnýðin (tubers) notuð innvortis við verkj-
um og sótthita (2,6,7). Evrópubúar hófu að
nota freyjublóm sent lyf mun síðar en Asíu-
búar. Elstu heimildir eru velskar og þýskar frá
13. öld. Samkvæmt þeim voru jurtirnar ein-
göngu notaðar í útvortis lyf (6). Heimildir
greina ekki frá innvortis notkun lyfja úr blá-
hjálmi í Evrópu fyrr en á seinni hluta 18. aldar
(6,8). Aðal ábendingar fyrir notkun voru sótt-
hiti og verkir, einkurn taugaverkir (neuralgia)
og gigtarverkir (7,9). Lyfin urðu fljótt vinsæl
og voru mikið notuð alla 19. öldina og í byrjun
20. aldar. Þessi lyf höfðu þann kost umfram
morfín að þeim fylgdi ekki ávanahætta þrátt
fyrir öfluga verkjastillandi verkun.
Með tilkomu asetýlsalísýlsýru og annarra
lyfja úr flokki NSAID, dró verulega úr notkun
freyjublóma til lækninga. Enn eru þau þó not-
uð í litlum mæli í Evrópu, einkum á smá-
skammtaformi (homeopathy) sem blóðþrýst-
ingslækkandi, hitalækkandi og verkjastillandi,
einkum við taugaverkjum (10,11). í Kína og
Japan eru rætur Aconitum tegunda, meðal
annars undir heitunum ts’ao wu (cao wu, wu
t’ou), fu tzu (ch’uan wu) og bushi notaðar til að
fá fram verkjastillandi, bólgueyðandi, „hjarta-
styrkjandi" (cardiotonic) og blóðþrýstings-
lækkandi verkun (12,13). í Asíu eru extrökt
(útdrættir) úr Aconitum rótum stundum blönd-
uð extröktum úr öðrum plöntum, til dæmis úr
lakkrís eða engifer, og notuð við verkjum
(meðal annars við settaugarbólgu (sciatica)),
nýrnabólgu og öðrum kvillum (14). Þess má
geta að í Asíu eru Aconitum rætur oft með-
höndlaðar fyrir notkun til að draga úr eiturhrif-
um, en nánar verður sagt frá því í næsta kafla.
Eiturefnið akonitín
Virkasta eiturefnið í bláhjálmi er akonitín,
sem hefur flókna efnabyggingu og telst til dít-
erpen alkalóíða (mynd 1). Akonitín sameindin
hefur að geyma tvo esterhópa; asetýlhópur
tengist hýdroxýlhóp kjarnans í stöðu C-8 og
benzóýlhópur við hýdroxýlhóp í stöðu C-14.