Læknablaðið - 15.03.1997, Blaðsíða 29

LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
165
Við suðu akonitíns í vatni rofnar asetýlester
tengið í stöðu 14, það er ediksýra klofnar frá
kjarnanum og eftir verður efni sem ber heitið
benzóýlakonín. Ef benzóýlakonín er soðið í
basa eða hitað í vatni við 170°, rofnar benzóýl-
ester tengið í stöðu 8 og efnið akonín myndast.
Akonitín veldur eiturhrifum í taugum
(neurotoxin) og hjarta (cardiotoxin) og er talið
meðal öflugustu eiturefna sem finnast í jurta-
ríkinu (1). Ekki er vitað með vissu um samband
milli efnabyggingar akonitíns og eiturhrifa. Þó
er vitað að vatnsrof akonitíns dregur verulega
úr eiturhrifum. Þannig eru eiturhrif benzóýl-
akoníns mun vægari en eiturhrif akonitíns (1/
150) og eiturhrif akoníns enn minni (17800). í
Austurlöndum eru Aconitum rætur oft með-
höndlaðar fyrir notkun með því að sjóða þær í
vatni eða basa í þeim tilgangi að draga úr eitur-
hrifum. Hins vegar er misjafnt eftir vinnsluað-
ferð hversu mikið niðurbrot á akonitíni á sér
stað.
Allir jurtahlutar innihalda akonitín, en rót-
arhnýði innihalda jafnan mest, eða 0,2-3,0%.
Algengast er að akonitíninnihald róta sé á bil-
inu 0,5-1,5% (15,16). Auk akonitíns finnast í
bláhjálmi náskyld efni af flokki díterpen alka-
lóíða svo sem mesakonitín, hypakonitín, nap-
ellín, og fleiri. Gerð og innbyrðis hlutfall alka-
lóíða er misjafnt eftir afbrigðum og jafnvel
vaxtarstað.
Verkunarháttur akonitíns
Eiturhrif akonitíns í mannslíkama stafa
einkum af áhrifum þess á spennunæm (voltage-
sensitive) natríumgöng í taugum, hjarta og rák-
óttum vöðvum meðan á hrifspennu stendur.
Akonitín veldur langvarandi afskautun í tauga-
og vöðvafrumum með því að bindast aftur-
kræft við virkjuð natríumgöng í frumuhimnu
(17-20).
Þekking á gerð og starfsemi natríum- og
annarra jónaganga hefur aukist síðustu ár eftir
að tekist hefur að einrækta gen sem stýra
myndun þeirra. Natríumgöngum hefur verið
skipt í tvennt eftir sameindagerð, annars vegar
amiloríðnæm natríumgöng í þekjuvef og hins
vegar spennunæm natríumgöng, sem taka þátt
í hrifspennumyndun í flestum rafertanlegum
frumum.
Greinst hafa fimm gerðir viðtaka í spennu-
næmum natríumgöngum. Akonitín er talið
tengjast viðtaka 2 á prótíninu og koma í veg
fyrir að göngin lokist og að fruman geti endur-
skautast með eðlilegum hætti. Tengingin er
talin gerast með stýrilnæmum (allosteric)
hætti. Akonitín virðist tengjast sama viðtaka í
natríumgöngum og eftirtalin eiturefni: Batra-
chotoxin, stera-alkalóíð samband sem finnst í
húð froska af Phyllobates ættkvísl; grayano-
toxín-I, díterpen samband sem finnst í lauf-
blöðum plantna af lyngætt (Ericaceae), meðal
annars innan Rhododendron, Kalmia og
Leucothoe ættkvísla; veratridín, stera-alkalóíð
samband sem finnst í plöntuættkvíslum innan
liljuættar (Liliaceae), þar á meðal Veratrum,
Zygadenus og Schoenocaulo (1,20).
Auk þess að valda langvarandi örvun natr-
íumganga við hvíldarspennu draga þessi efni
einnig úr sértækni ganganna og auka gegn-
dræpi þeirra gagnvart stærri katjónum (17-20).
Verkun akonitíns á natríumgöng leiðir til
þess að tauga- og vöðvafrumur verða ýmist
óstarfhæfar eða ofvirkar og veldur þetta ein-
kennum eins og hjartsláttaróreglu, öndunar-
lömun, vöðvalömun, vöðvakrömpum, dofa og
öðrum skyntruflunum.
Eiturefnið tetródótoxín hamlar sérhæft
aukningu á natríumgegndræpi sem verður í
frumuhimnum við afskautun og hamlar því
verkun akonitíns á natríumgöng (17,20).
Tetródótoxín er heteróhringlaga guanidínaf-
brigði og finnst í japönskum ígulfiskum
(Sphoeroides tegundir).
Sýnt hefur verið fram á verkjastillandi verk-
un akonitíns í tilraunadýrum (21). Talið er að
efnið valdi miðlægri verkjastillingu með því að
örva (3-noradrenvirkar taugar í eftirfarandi
heilastöðvum: i) nucleus reticularis giganto-
cellularis og nucleus reticularis paragigan-
tocellularis í lægri hluta heilastofns; ii) peri-
aquaductal gray í efri hluta heilastofns og í
mænukylfu (22). Vitað er að þessar taugar
senda boð niður eftir mænunni sem stöðva
sársaukaboð á leið upp í heila.
Einkenni akonitíneitrunar
Einkenni akonitíneitrunar eru skammtaháð,
en alvarlegust eru áhrif á öndun og hjarta- og
æðakerfi. Eins og fram hefur komið er styrkur
akonitíns mestur í rótarhnýðum og eru eitranir
sem verða vegna neyslu þeirra því mun alvar-
legri en eitranir sem verða vegna neyslu ofan-
jarðarlíffæra (laufblaða, blóma, fræja).
Eiturhrif geta komið fram eftir neyslu 0,3-
0,5 mg af akonitíni og lýsa sér jafnan sem hroll-
ur vegna lækkaðs líkamshita og vægur dofi í