Dagblaðið Vísir - DV - 01.06.2007, Síða 38

„Fasteignasalar reyna nú að selja steinhús
eitt niðri við sjó. Þeir gátu ekki stillt sig um
að nefna í auglýsingunni að það hefði ver-
ið hannað fyrir Jóhannes S. Kjarval og gefið
honum af íslensku þjóðinni. Þeir vilja víst
120 til 200 milljónir fyrir slotið. Í auglýsing-
unum er húsið kallað Kjarvalshús. Snyrti-
legra hefði þó verið að blanda Kjarval alls
ekkert í málið. Húsið er jú frægast fyrir að
vera húsið sem Kjarval hafnaði.“
Vandamálið er að þessi frétt er ekki rétt. Virð-
ist 365 mikið mál að segja sem mest rangt um
Kjarval og fjölskyldu mína. Fyrsta rangfærsl-
an höfð eftir Steinunni Valdísi Óskarsdóttur,
þá borgarstjóra, í Fréttablaðinu (leiðrétt dag-
inn eftir) var að afkomendur Kjarvals væru
ekki „samstíga“. Hvort fjölskylda mín kann að
ganga þannig veit ég ekki en hef grun um að
það yrði undarleg sjón. Síðan hafa vitleysurn-
ar um Kjarvalsmálið verið svo margar og end-
urteknar að þessi grein dygði ekki til að gera
þeim skil. Virðist sem talsmenn Reykjavíkur-
borgar séu einu heimildarmenn blaðsins og
málstaðurinn eingöngu ósannindi og rang-
færslur. Eitt má þó ekki standa. Rétt eftir dóm-
inn í héraðsdómi 3. janúar 2007 var falsfrétt á
visir.is og örugglega annars staðar hjá 365, lík-
legast frá sama heimildarmanni:
Í dómnum segir að óumdeilt sé að Reykja-
víkurborg hafi nú í hartnær 40 ár haft óslit-
ið eignarhald á gjöf Kjarvals og hafi frá
upphafi umráða sinna á verkum og mun-
um Kjarvals umgengist þau sem sína eign
og sýnt þá afstöðu sína í verki. Í ljósi hins
stórkostlega tómlætis stefnanda að gera
ekki fyrr en nú, mörgum áratugum eftir að
Reykjavíkurborg hafi fengið umráð yfir gjöf
Kjarvals, tilkall til hennar, sé það stefnanda
að sanna að hefð samkvæmt hefðarlögum
hafi ekki komist á.
Vandamálið er að ekkert slíkt er í dómnum,
fréttin skáldskapur. Orðin bera þó keim mál-
flutnings lögmanns borgarinnar. Í vörn henn-
ar segir:
„Nú tæpum 40 árum síðar.“
Hvernig lögmaðurinn fær út 40 ár er mér ráð-
gáta. Afi minn lést 1972 eða fyrir 35 árum. Ég
hef rekið málið í að minnsta kosti sex ár og þau
þá réttlega 29. Hvað um það, fólk getur reikn-
að sér í hag ef það vill en þessi 40 ár eru ekki í
dómnum heldur vörn lögmanns Reykjavíkur-
borgar. Hvað er lögmaðurinn að segja? Að þýfi
verði eign á 40 árum? Einnig segir í vörninni:
„Þegar þetta stórkostlega tómlæti af hálfu
erfingja er virt má ljóst vera ...“
Ekki orð um þetta „stórkostlega tómlæti“ í
dómnum. Ef eitthvað þá gefur dómari fjöl-
skyldunni að hafa mótmælt þessu frá byrjun.
Segir í niðurstöðu dómsins:
„Af gögnum málsins, þar á meðal framburði
barna Sveins Kjarvals, má ráða að niðjar
Jóhannesar S. Kjarvals töldu fljótlega eftir
að einkaskiptum á dánarbúi Jóhannesar S.
Kjarval lauk árið 1973 að Reykjavíkurborg
væri ekki lögmætur eigandi þeirra muna
sem komust í vörslu borgarinnar haustið
1968.“
Hvað á hinn almenni lesandi að halda? Hann
hlýtur að álykta samkvæmt fréttinni að fjöl-
skyldan hafi ekkert til síns máls og erfitt að ná
slíku úr huga fólks. Í dómnum segir þetta:
„Engin gögn hafa komið fram á tímabilinu
1968 til 1982 þar sem fram koma staðhæf-
ingar af hálfu Reykjavíkurborgar eða fyr-
irsvarsmanna hennar um það með hvaða
hætti gjafayfirlýsing var gefin. Við athug-
un Baldurs Guðlaugssonar hæstaréttar-
lögmanns á árinu 1982 kom fram að engin
skrifleg gögn væru til um það hvers konar
afhendingu hefði verið um að ræða. Þannig
lá á þessu tímabili ekki ljóst fyrir hvort
Reykjavíkurborg hefði í fórum sínum gjafa-
bréf sem stafaði frá Jóhannesi S. Kjarval.“
Ég sjálfur hafði alltaf gengið út frá því að til
væri „gjafabréf“ en lagði samt út í málaferli,
vildi ekki að þetta stæði ómótmælt, heiður
fjölskyldunnar í veði að mínu mati. Fyrsta verk
fyrsta lögmannsins sem kom að þessu fyrir
mína hönd (margir sprungnir á limminu sem
er efni í aðra grein) var að fá þennan gjafa-
gerning. Dauðaleitin og bréfaviðskiptin innan
borgarkerfisins voru furðuleg þó að þáverandi
borgarlögmaður vissi fullvel að gjafagerning-
urinn væri ekki til. Gerð „ítarleit“ þar sem all-
ir virtust ganga út frá því að gjafagerningurinn
væri einhvers staðar, sem ég held að sé ein-
mitt kjarninn; embættismenn Reykjavíkur-
borgar hafa alltaf gengið út frá að „hinn“ vissi
um gjafagerninginn. Nema auðvitað æðstu
valdamenn borgarinnar, þeir vissu alltaf að
Reykjavíkurborg átti þetta ekki, allavega frá ár-
inu 1982.
Skoðum lítillega þetta „stórkostlega tómlæti“
núverandi lögmanns borgarinnar. Hlutirn-
ir voru keyrðir úr vinnustofu afa míns seint
árið 1968 á meðan Kjarval var enn úti í þjóð-
félaginu og lagalega sjálfráður og þess vegna
ekki fjölskyldunnar að stöðva það. Steinunn
Bjarmann, starfsmaður Borgarskjalasafns, af-
hendir afa svo lista „yfir muni Kjarvals“ og bréf
um hvernig hún hafi gengið frá þeim, innsigl-
að kassana og svo framvegis. Bréfið og listinn
eru afhent Kjarval tíu dögum áður en hann
er lagður inn á geðdeild, hvergi minnst á gjöf
í bréfinu eða listanum. Við verðum að muna
að á listanum voru engin listaverk sérstaklega
skráð, ekkert sem benti til þess að meira en
5.000 listaverk væru í þessum kössum. Seg-
ir einmitt í dagbók Guðmundar Alfreðssonar,
sem í dag er helsta „sönnunargagn“ borgar-
innar, að afi hafi gefið „nokkra tugi teikninga“.
Mín skoðun er að þessir „nokkrir tugir“ sé
skrifað til þess að hylja sannleikann, sannleik-
ann um að þúsundir listaverka voru falin uppi
á Korpúlfsstöðum í 17 ár. Fjölskyldan vissi ekki
þegar dagbókin kom fram árið 1982 að þetta
magn listaverka væri á Korpúlfsstöðum, hvergi
heimildir um það. Hvernig gat Guðmundur
Alfreðsson ekki vitað að þúsundir verka voru
í þessum kössum þegar hann segir einmitt í
dagbókinni að hann hafi hjálpað við að pakka
í þá. Segjum að hann hafi ekki fylgst með, en
munurinn á nokkrum tugum og meira en
5.000 er meiriháttar eftirtektarleysi ef hann
aðstoðaði eins og hann skrifaði sjálfur. Fað-
ir minn lést árið 1981 en kassarnir voru ekki
fluttir á Kjarvalsstaði af Korpúlfsstöðum og
innsiglin rofin fyrr en árið 1985. Börn Kjarvals,
faðir minn og Ása, héldu uppi stöðugri baráttu
allt frá láti föður þeirra, fyrsti lögfræðingurinn
ráðinn innan árs frá láti Kjarvals en sú sorgar-
saga er efni í aðra grein. Árið 1982, eða eftir lát
föður míns, kemst málið lengst; Baldur Guð-
laugsson hrl. ráðinn til þess að rannsaka það
fyrir hönd fjölskyldunnar. Hann semur skýrslu
og fer til Kaupmannahafnar til að hitta móður
mína yfir tebolla á Hótel D‘Angleterre. Móðir
mín segir um þann fund í skýrslutöku sinni 22.
september 2003:
„Guðrún kveðst minnast þess eins að hún
hafi hitt Baldur Guðlaugsson í Kaupmanna-
höfn. Hann hafi gert boð á undan sér og hafi
hún hitt hann á veitingastað á Hótel D‘Ang-
leterre. Hún kveðst telja að þetta hafi ver-
ið í ágúst 1982. Hún kveðst hafa upplifað
þennan fund sem fyrirmæli eða hótun um
að hún ætti ekkert að gera í málinu. Guðrún
kveðst ekki hafa fengið neitt sent frá Baldri
eða Guðmundi Axlessyni um niðurstöður
athugunar Baldurs.
Guðrún kveðst ekkert hafa komið nálægt
þessum málum frá þessum tíma fram að
því að hreyft var að nýju við þessu máli á
síðustu tveimur árum.“
Baldur segir sjálfur um þessa ásökun í skýrslu-
töku sinni í héraðsdómi 29. nóvember síðast-
liðinn: „Það er af og frá.“ Síðan leggur Baldur út
í langa skýringu á hvers vegna móðir mín gæti
hafa skilið fundinn þannig. En eitt stendur,
þetta voru hennar orð og staðreynd að Bald-
ur Guðlaugsson lét hana ekki fá skýrsluna sem
hann samdi þetta haust. Hvert sú skýrsla fór er
efni í aðra grein. Ég ætla ekki að eyða orðum
í tengingar Baldurs í íslensku þjóðfélagi sem
gerðu hann gjörsamlega vanhæfan. Systir mín
Kolbrún Kjarval segir í skýrslutöku í héraðs-
dómi 20. september síðastliðinn:
Lögmaður: En minnist þú þess, nú ert þú í
miklum samskiptum eða býrð með móður
þinni er það ekki 1982 í Danmörku? Kol-
brún: Já. Lögmaður: Manst þú eitthvað eftir
hvernig hún lýsti upplifun sinni af þessum
fundi? Kolbrún: Ég man ekki eftir að hún
fór á fundinn en ég man þegar hún kom af
honum þegar hún kom heim, já það man ég
mjög vel. Lögmaður: Manst þú eitthvað eftir
því hvernig hún lýsti upplifun sinni af þeim
fundi? Kolbrún: Ja, það er bara eina sem ég
man að hún sagði, mér var hótað. Það er
það sem ég man. Lögmaður: Hvaða skiln-
ing? Kolbrún: Og svo var ekki nein önnur
skýring svo sem í kringum það. En það var –
ja hún upplifði það þannig að það væri hót-
un. Hún notaði þessi orð og hún sagði að
hún hefði verið beðin um að láta þetta kyrrt
liggja og það væri betra fyrir hana.“
Gleymum ekki að þetta haust er móðir mín
nýorðin ekkja, að missa húsið, verslunina og
fyrirtækið sem foreldrar mínir áttu, höfðu
byggt það upp eftir að þau fluttu frá Íslandi
með ótrúlegum fórnum og vinnu. Íslendingar
verða að skilja níðingsverkið í því að neita for-
eldrum mínum um réttindi sín.
Þetta er svo hið „stórkostlega tómlæti“ lög-
manns borgarinnar og 365. Ég er á því að
helstu vopn borgarinnar séu ósannindi og sví-
virðingar, eins konar „þjófóttur fjósamaður“
aðdróttanir. Aðeins þannig er hægt að réttlæta
óréttlætið, bæði fyrir þeim sjálfum og almenn-
ingi. Lögmaður borgarinnar segir í vörn sinni
og notar sem rök fyrir því að þetta hafi verið
gjöf:
„Væntanlega sá Kjarval fyrir að börn hans
hefðu ekki bolmagn til að búa nægilega
vel að gjöfinni og uppfylla þær kvaðir sem
slíkri eign fylgja og lúta að dýru sýningar-
og geymsluhúsnæði, forvörslu, skráningu
og söfnun.“
Þetta tók ég og geri enn sem örgustu móðgun.
Ekki nóg með að lögmaður borgarinnar þykist
vita hvað afi hugsaði; hann þykist líka vita að
álit hans á eigin börnum hafi ekki verið hátt.
Ég held að lögmaður borgarinnar trúi þessu
og hafi ekki sagt þetta sem vísvitandi fölsun.
Ég held að þeir sem koma nálægt þessu máli
fyrir hönd Reykjavíkurborgar verði að réttlæta
sig með slíkri hugarleikfimi, lítilsvirða afkom-
endur Kjarvals í eigin huga, annars gætu þeir
ekki haldið áfram, engin siðferðilegur grund-
völlur. Ég vorkenni lögmönnum borgarinnar
að þurfa að verja málstað Reykjavíkurborgar.
Í því sambandi má segja frá skoplegu ef ekki
grátlegu atviki. Í málflutningi sínum fyrir hér-
aðsdómi eyddi lögmaður borgarinnar mörg-
um orðum í hvað Reykjavíkurborg hefði ver-
ið góð við afa minn þetta haust áður en hann
var lagður inn á geðdeild Borgarspítalans. Lík-
lega rök fyrir því að þetta hefði verið gjöf. Hún
hélt svo áfram með þá fullyrðingu (sem er fjar-
stæða) að fjölskyldan hefði ekki verið þar, van-
rækt gamla manninn. Þá var kvenfólkinu (við
karlmennirnir þögðum eins og aumingjar)
nóg boðið, heyrðist hátt ósjálfrátt uss frá þeim
öllum sem einni. Lögmaður fjölskyldunnar
leit upp, nærri óttasleginn að því er virtist, til
þess að þagga niður í þeim, kannski hrædd-
ur um að fjölskyldan léti ekki þar við sitja. En
rétt skal vera rétt; þennan vetur var ég 18 ára
á Hvanneyri í Borgarfirði en hefði betur ver-
ið í kringum afa minn til að verja hann gegn
hrægömmum Reykjavíkurborgar. Í dag hrell-
ir sú hugsun mig, kannski vegna þess að ég
þagði undir orðum lögmannsins, vissi upp á
mig sökina. Eldri bróðir minn var þennan vet-
ur eða haust við nám í Edinborg og faðir minn
Sveinn Kjarval sjúklingur og brotinn maður hjá
systur sinni í Danmörku (kom heim fyrir jól).
En meira um það seinna. Móðir mín vinnandi
fulla vinnu til þess að bjarga fjölskyldunni, eða
með hennar eigin orðum við skýrslutöku 22.
sept. 2003:
„Guðrún telur að meðan Sveinn var í Dan-
mörku hafi allur hennar tími farið í að
vinna og hádegishlé hafi hún notað til
þess að gera upp kröfur og þess háttar. Tel-
ur hún fjárhagsstöðu fjölskyldunnar hafa
verið afar bágborna á þessum tíma, fyrst
og fremst vegna veikinda Sveins. Guðrún
kveðst hafa þurft að berjast fyrir að bjarga
fjármálum fjölskyldunnar á þessum tíma
og hafi sú barátta staðið frá degi til dags.“
Davíð Oddsson lýsti þessu nokkuð vel í
skýrslutöku sinni í héraðsdómi 29. nóvember
síðastliðinn:
„Ég minnist þess að Páll Líndal borgarlög-
maður sagði mér síðar að Geir hefði fal-
ið honum að líta með Kjarval og reyna að
hafa samband við eigendur Hótel Borgar
og passa upp á það að menn væru ekki að
ónáða hann eða kvabba á honum eða jafn-
vel reyna að hafa út úr honum fjármuni eða
þess háttar.
Þannig að honum var mjög umhugað um
velferð Kjarvals. Ég held að honum hafi
verið nokkuð brugðið að menn væru að ef-
ast um það að hann hefði sagt satt og rétt frá
um þetta efni.“
Merkilegt með þessa ítrekuðu yfirlýsingu Geirs,
að afi minn hefði átt í vök að verjast og menn
að notfæra sér ástand hans. En hvað gerði Geir
Hallgrímsson sjálfur? Nema, og þetta skipt-
ir máli, að Geir hafi aldrei gert það sem aðrir
sögðu hann hafa gert; hann hafi látið glepjast
og byrjað að trúa því sem aðrir sögðu honum.
Geir Hallgrímsson segir í skýrslu Baldurs Guð-
laugssonar árið 1982:
„Geir Hallgrímsson, þá v. borgarstjóri, seg-
ist sannfærður um að um gjöf hafi verið að
ræða, en man ekki eftir því hvernig þetta
bar að ...“
Og í minnisblaði Davíðs Oddssonar frá sama
ári, haft eftir Geir:
„Enginn vafi sé á því í sínum huga, að þar
hafi verið um að ræða gjöf til borgarinnar.“
Hann sagði ekki að enginn vafi hefði verið í
sínum huga þegar hann talaði við Kjarval árið
1968, heldur að enginn vafi væri í huga hans
þegar hann sagði þetta árið 1982.
Þessi orðhengilsháttur skiptir máli því þessi
orð eru næst því að vera yfirlýsing frá Geir
Hallgrímssyni um að þetta hafi verið gjöf. Í
minnisblaði Davíðs Oddssonar er einnig haft
eftir Geir:
„Nokkuð löngu áður höfðu vinir Kjarvals
haft samband við Geir, m.a. þeir Alfreð
Guðmundsson, Jón Þorsteinsson o.fl., og
kvartað undan einsemd Kjarvals og sagt
sér, að menn færu til hans og notfærðu sér
einsemd hans og væru að slá hann um fé og
fjármuni.“
Aftur áhyggjur Geirs af líðan Kjarvals og að
menn væru að notfæra sér hann. Ég spyr ykk-
ur sem þekktuð Geir Hallgrímsson: Trúið þið
því að hann hefði látað keyra ævistarf mesta
listmanns Íslands í geymslur Reykjavíkurborg-
ar til eignar án þess að ganga lögformlega frá
því? Hlýtur skýringin ekki að vera að hann hafi
meint til varðveislu en ekki eignar þegar hann
sagði til varðveislu við móðir mína. Hún hringdi
í Geir Hallgrímsson þegar hún fékk fréttir að
verið væri að flytja hluti úr vinnustofu Kjarvals,
engin deila um þetta símtal og að Geir sagði til
varðveislu. Lögmaður borgarinnar í dag held-
ur því fram að orðið „varðveisla“ þýði til eignar,
eða með hennar eigin orðum: .
„Er hugtakanotkun lögfræðingsins Geirs
Hallgrímssonar í fullu samræmi við hug-
takanotkun í lögum nr. 7/1947 um hér-
aðsskjalasöfn og reglugerð nr. 61/1951 um
héraðsskjalasöfn en þar er hugtakið varð-
veisla notað yfir það að varðveita eignir
sýslunefnda og bæjarstjórna.“
Og þá spyr ég ykkur aftur sem þekktuð Geir
Hallgrímsson: Trúið þið því að Geir hefði not-
að slík lögfræðihugtök til þess að véla móð-
ur mína eða að móðir mín hefði átt að vita að
til „varðveislu“ væri til „eignar“ vegna laga nr.
7/1947 og reglugerðar nr. 61/1951? Rétt hjá
lögmanni borgarinnar; bæði reglugerðin og
lögin voru til staðar fyrir árið 1968 og að móð-
ir mín hefði að sjálfsögðu átt að vita af þeim.
Enda man ég eftir henni lesandi reglugerðir og
lög fram á nætur. Fimm barna mæður verða
náttúrlega að þekkja lög landsins; þetta veit
lögmaður borgarinnar að sjálfsögðu.
Þegar dómurinn féll 3. janúar sl. sagði lögmað-
ur borgarinnar strax eftir dóminn í réttarsal
við fjölmiðla að Reykjavíkurborg hefði haldið
fram allt frá 7. nóv. 1968 að þetta væri gjöf. Ekki
rétt! Þessi orð hennar voru svo í Sjónvarpinu,
mbl.is, visir.is og öðrum fjölmiðlum. Sannleik-
urinn er bara allt annar; fyrsta opinbera yfir-
lýsingin um þessa meintu gjöf er haustið 1971,
fyrsta yfirlýsingin nokkurs staðar, opinber eða
ekki; ekki til stafur eða setning um gjöf fyrir
þann tíma nokkurs staðar í heiminum nema
þá í dagbók Guðmundar Alfreðssonar sem
enginn vissi um fyrr en árið 1982. Stutt frétt í
Morgunblaðinu 2. nóvember um að afi minn
hefði gefið Reykjavíkurborg:
„Jóhannes S. Kjarval, listmálari hefur gef-
ið Reykjavíkurborg stórt safn teikninga.
Páll Líndal borgarlögmaður, tjáði Mbl. í
gær að ekki lægi ákveðið fyrir hversu mik-
ið þetta safn væri að vöxtum en unnið er nú
að röðun teikninganna og fleiru í sambandi
við þær. Páll sagði að stefnt væri að því að
Myndlistarskálinn á Miklatúni verði tilbú-
inn í vor...“
Þá var afi minn að sjálfsögðu út úr heimin-
um. Búinn að vera í meira en tvö ár á geð-
deild Borgarpítalans þar sem hann lést þá
um vorið, hafði hrakað hægt og sígandi sam-
kvæmt sjúkraskýrslu. Til viðmiðunar má vitna
í sjúkraskýrsluna næst þessari frétt:
Níunda maí síðastliðinn var þessi frétt í Fréttablaðinu: