Sagnir - 01.10.1983, Blaðsíða 30

semi“ vísinda ogfræða, sem iðkendur húm-
anískra (mannlegra) fræða fá oft að heyra,
rangt hugsuð. í fyrra lagi er sá skilningur
sem lagður er í nytsemi of þröngur og í
seinna lagi er á það að benda að það er
hreint engin eining um það hvaða hlutir séu
nytsamir og hverjir ekki.
Ingi Sigurðsson spyr í svari sínu hver sé
kominn til að segja að skemmtun geti ekki
verið nytsöm.3 Gísli Gunnarsson segir í
sínu svari að að sjálfsögðu eigi skemmtun
og nytsemi að fara saman.4 Arthur Mar-
wick, prófessor við The Open University,
ltefur bent á „the principle that something
that is pleasurable to the individual is not
thereby precluded from being socially use-
ful.“5 Mér virðist ansi erfitt að halda því
fram að eitthvað sem er ánægjulegt geti alls
ekki verið nytsamt, án tillits til annarra
kosta eða gæða sem kunna að vera fyrir
hendi. (Sjá nánar A-liðinn hér á eftir).
Eins og ég sagði áðan þá er hreint engin
eining um það meðal manna hvaða hlutir
séu nytsamir og hverjir ekki. Þótt mér finn-
ist sagnfræði vera nytsöm og hafa ýmis gildi,
(sbr. A-D liði hér á eftir), þá get ég ekki
neytt aðra til að vera á sama máli og ég. En
þar af leiðir ekki að sagnfræði sé ónytsam-
leg, eins og ég hyggst sýna hér á eftir. Ég tel
til dæmis vegabætur á Vestfjörðum nytsam-
ar, þótt ég eigi kannski aldrei eftir að fara
þá vegi. Með öðrum orðum: égget talið hlut
nytsaman þótt ég sjálfur njóti þeirrar
nytsemdar ekki, en ég get ekki krafist þess
að öðrum þyki það líka. Ég tel félagslega
þjónustu mjög nauðsynlega og nytsama, en
þrátt fyrir það telja margir hana ónytsama
af því að hún dragi úr einstaklingsframtaki
og hvetji fólk til að leggjast upp á ríkið. Af
því leiðir að ég tala einungis fyrir sjálfan
mig þegar ég segi að félagsleg þjónusta sé
nytsamleg. Við getum tekið annars konar
dæmi: Eru hálsbindi nytsamleg? Það er hætt
við því að einhverjum vefjist tunga um
tönn. Þótt Jóni finnist bindi þægileg, falleg
og nytsamleg, þá þurfa þau ekki að vera
ónytsamleg bara af því að mér finnst það.
Af þessu sjá menn að krafan um að eitthvað
28
verði að vera öllum nytsamt, annars sé það
ónytsamt, er ekki einasta óframkvæmanleg
heldur líka byggð á misskilningi.
Önnur hliðin á þessu er sú að það sem
virðast kann óhagnýtt eða ónytsamt og arð-
lítil iðja í dag kunni seinna meir að skipta
miklu máli. Helgi Þorláksson hefur tekið
undir þetta6 og Gísli Gunnarsson sagði svo
í svari sínu:
Sú þröngsýni hefur víða rutt sér til rúms
undanfarna áratugi að ákveðin fræðigrein
verði helst að hafa tvímælalaust hagnýtt gildi
í nútímanum, að öðrum kosti sé aðeins um
„skemmtun" eða „munað“ að ræða. Þó
gleymist gjarnan að flestar vísindaiðkanir
voru í upphafi órafjarri öllum sýnilegum
hagnýtum tilgangi. Má þar til dæmis nefna
nær alla stærðfræði, eðlisfræði og efnafræði.
Þröngsýnir „nytsemdahyggjumenn“ á 17. öld
hafa vafalaust engan tilgang séð með vísinda-
athugunum Newtons og hefðu sennilega ráð-
lagt honum, ef þeir hefðu haft tækifæri til
þess, að snúa sér að einhverju hagnýtara eins
og að búa til gull eða læra til prests. Mörg
fleiri svipuð dæmi má nefna. Með öðrum
orðum: Öll æðri vísindi eiga rætur að rekja til
vísindagrúsks, sem upphaflega hafði lítið eða
ekkert sýnilegt hagnýtt gildi fyrir samtímann.
Skipting vísindagreina eftir því hvort þær eru
„hagnýtar“ eða ekki í nútímanum er þvf árás
á frjálsa vísindamennsku og tilraun til að
beina vísindanýjungum í þann farveg, sem
ríkjandi þjóðfélagsöfl hverju sinni telja vera
æskilegan.7
Af framansögðu virðist mér því réttara
að spyrja hver eru gildi sagnfræðinnar.6
Hún getur haft ólík gildi og mörg í senn eftir
því við hvað er miðað. Það skiptir því vænt-
anlega höfuðmáli hvaða gildi menn telja
hana hafa.
A. Sjálfgildi sagnfræðinnar.
Helgi Skúli Kjartansson hefur dregið
mjög í efa að sagnfræði sé nytsöm (í þrengri
merkingunni: praktísk, hagnýt) og hefur
því fyrst og fremst haldið fram sjálfgildi
hennar. Hann hefur sett fram efasemdir um
gagnsemi eða nytsemi sagnfræði á tveimur
sviðum: sögu sem námsgrein í framhalds-
skólum og sem vopn í skoðanaágreiningi.9