Sagnir - 01.10.1983, Blaðsíða 81

Pór Whitehead
að utanríkissögu íslendinga og samskiptum
við stórþjóðir austan hafs og vestan. í því
sambandi hefurðu væntanlega kynnt þér
hvernig sagnfræðingar hafa á liðnum árum
tekið á efnum, sem lúta að samskiptum
þjóða í milli, viðskiptum og viðsjám. Hefur
sú umfjöllun tekið breytingum?
— Á 19. öld og fyrri hluta þessarar aldar
má segja að þetta hafi verið „diplómatísk“
saga í þrengsta skilningi. Þar var lýst hverju
fram fór milli ráðherra og stjórnarerind-
reka, oft í litlum tengslum við aðra hluti.
Síðan tók þetta að breytast. Eftir fyrri
heimsstyrjöld var tekið að skýra framferði
ríkja og utanríkisstefnu út frá öðrum lög-
málum og í víðara samhengi. Þessu olli
m.a., að menn voru ekki sáttir við hefð-
bundnar skýringar á samskiptum ríkja.
Sagnfræðingar fóru að leiða hugann að
öðrum orsökum en áður og byrjuðu að leita
út fyrir hefðbundin rannsóknarsvið. Þetta
hafði strax mikil pólitísk áhrif, ekki síst í
Bandaríkjunum. Það varð þjóðtrú Banda-
ríkjamanna, að þeir hefðu verið leiddir út í
fyrra stríðið af skuggalegum öflum, brösk-
urum og vopnaframleiðendum, sem vildu
maka krókinn á ófriðnum. Þetta ýtti undir
einangrunarstefnuna, sem gerði þýskum
nasistum síðan auðveldara með að fara sínu
fram í Evrópu. Þannig má segja, að nýir
straumar í sagnfræðinni hafi átt sinn þátt í
því að stríð braust út 1939.
Eftir seinna stríð hafa sagnfræðingar,
sem fást við samskipti ríkja, farið enn
lengra út fyrir sín gömlu takmörk. Menn
hafa lagt kapp á að rannsaka, hvaða áhrif
ýmsar opinberar stofnanir geta haft í utan-
ríkismálum. Þeir hafa tekið meira tillit til
þróunar atvinnuvega og utanríkisverslunar
og rannsakað áhrif stjórnmálaflokka, ein-
stakra þjóðfélagshópa, félaga og fyrirtækja
á hegðun ríkja. Utanríkissaga er orðin
sambland af „diplómatískri“ sögu, efna-
hags-, félags- og hugmyndasögu.
Það getur haft mikil áhrif á niðurstöður
manna um eitt og sama efnið, hvar þeir bera
einkum niður í heimildakönnun. Þetta
kemur t.d. skýrt fram í deilunum um orsak-
ir heimsstyrjaldanna tveggja á 20. öld.
Sumir leggja mest upp úr innanlandsmálum
stórveldanna og þykjast finna orsakirnar
þar, en aðrir huga meira að ágreiningi milli
ríkja. Öll sú umræða, sem fram fer um
þetta, sýnir, að sagnfræðingar hafa leitað
víðar og kafað dýpra. „Diplómatísk" saga
með gamla laginu er lítt stunduð nú á
dögum.
Hagrænir þættir og utanríkismál
— Tengsl hagrænna þátta og utanríkis-
mála?
— Oftast er ekki unnt að skilja að hag-
ræna þætti og þá, sem lúta beint að örygg-
ismálum. íslensk utanríkisstefna hefur til
dæmis beinst að því marki að tryggja þjóð-
inni öryggi, hernaðarlegt og efnahagslegt.
Ég kannast ekki við landsölu eða landráð í
þessu sambandi, ekki hjá þeim sem
stjórnað hafa málum þjóðarinnar. Það er
ekki hægt að ræða málin lengur á þeim
grundvelli, að saga íslands sé landráðasaga.
Nú eru t.d. fjórir stærstu stjórnmálaflokk-
arnir í raun orðnir ábyrgir fyrir þeirri utan-
ríkisstefnu, sem fylgt hefur verið frá stríðs-
lokum. Ef jafna á þeirri stefnu við landráð
79