Sagnir - 01.06.1992, Page 60

ekkert hljóð heyrðist. Ráðþrota
spenntum við af og leituðunr að
plássi á túninu fyrir tjöldin, fleygð-
um niður köldu nestinu og skjálf-
andi hituðum okkur sterkt kaffi.
Þá tókum við eftir mannverum
bak við gluggatjöldin, sáum þær
bera um kodda og lök uns hús-
bóndinn birtist að klukkustund lið-
inni og bauð okkur inn. Samtals
hef ég dvalið u.þ.b. ár á íslandi,
þar af átta mánuði á ferðalögum,
en þetta var í fyrsta skiptið sem ég
var ekki dreginn rakleiðis inn í
stofuna, heldur þurfti að bíða
skjálfandi úti fyrir þar til allt var
komið í röð og reglu. Þetta var
greinilega ekki illur vilji fóksins
heldur ólipurð gagnvart ókunnug-
um því útlendingar koma sjaldan á
þessar slóðir. Bóndinn gerði allt
sem í hans valdi stóð. Þó rná geta
þess að þetta er eini bærinn þar sem
ég hef þurft að borða frammi fyrir
óumbúnum rúmum og þegjandi
félagsskap.19
Einn var sá eiginleiki Islendinga sem
furðu margir af pennum Mitteilungen
voru sammála um: Þeir líta stórt á
sig. Sjálfsálitið var þó lagt út á mis-
munandi máta. Islendingurinn þótti
hegða sér sem aðalsmaður væri,
höfðinglegur og fullur sjálfsvirðing-
ar: „Aristókratískur blær framkom-
unnar, jafnvel hjá óbreyttasta fólki,
vekur óskoraða undrun gestsins“
skrifaði Weber og hélt áfram:
Hér liggur líka dýpri rót þeirra
skapgerðareiginleika sem pirra
Þjóðverjann svo í fari íslendings-
ins: Þóttinn, yfirlætið og treginn
að viðurkenna yfirburði annarra.20
Ulrich von Hassell sendiherra Þjóð-
verja í Kaupmannahöfn heimsótti ís-
land sumarið 1927 og skrifaði þýska
utanríkisráðuneytinu athyglisverða
skýrslu meðal annars um íslensk
stjórnmál og efnahagsmál. Eitt af því
sem hann nefndi sem hindrun í sam-
skiptum þjóðanna var „útlendinga-
fjandskapur" íslendinga, „þjóðernis-
leg þröngsýni" og „ákveðið sjálfsof-
mat.“21 Heinrich Erkes notaði ekki
jafn stór orð en átti við það sama
þegar hann varaði væntanlega ferða-
langa við allri gagnrýni: „Sérstaklega
skal ferðamaðurinn varast að veita fs-
lendingum óumbeðin ráð eða ræða
stjórnmál. íslendingurinn þekkir
sjálfan sig og sínar aðstæður mjög
vel, veit hvar á vantar og hvar hann
getur leitað og beðið um ráð og leið-
sögn í útlandinu."22
Það er ekki að efa að hinir erlendu
gestir haíí haft nokkuð til síns máls um
sjálfsálit smáþjóðarinnar því glöggt er
gests augað. íslendingar höfðu þurft á
sjálfstrausti að halda í sjálfstæðisbaráttu
sinni og voru nú að sanna að þeir gætu
staðið á eigin fótum. Þar að auki voru
menn í landi tiltölulega lítillar stétta-
skiptingar ekki tilbúnir að bugta sig og
beygja fyrir útlendingum þótt titla
bæru og nafnbætur. Það verður að
hafa í huga að þeir Þjóðverjar sem
hingað komu voru yfirleitt háttsettir í
þjóðfélagi með rótgróna stéttaskipt-
ingu og haganlega smíðaðan virðing-
arstiga. Það hlaut því að bijótast út
annað hvort í aðdáun eða móðgun
þegar „óbreyttur" fslendingur þvertók
fyrir að líta upp til þeirra.
Það má taka saman þessa þrjá eig-
inleika (menntun, gestrisni og mikið
sjálfsálit) í orðinu „stórmennska. “
Þetta var þjóðareinkenni sem kom
þeim á óvart sem ekki þekktu til en
vakti vissa lotningu þegar á heildina er
litið.
Þýskir gestir höfðu býsna ólík við-
horf til íslenskra sveita annars vegar
og þéttbýlis hins vegar. Ákveðinnar
andúðar gætti í garð Reykjavíkur því
mönnum þóttu þjóðlegir lifnaðar-
hættir á landsbyggðinni lofsverðari
en eftirlíking útlendra stórborga í
þéttbýlinu. Wolfgang Mohr skrifaði
grein um íslenska bæjarmenningu í
Mitteilungen árið 1932 og var það eina
greinin gagngert um það efni í allri
útgáfusögu blaðsins. Um byggingar-
listina hafði hann það að segja að „til-
raunir til að aðlaga sig stórborgar-
menningu [hefðu] með fáum undan-
tekningum orðið tilgerðarleg eftir-
öpun.“ Útkoman væri sú að hér
vantaði eiginlega bæjarmynd,
Reykjavík væri nokkurskonar „gull-
grafaraborg." Þess má geta að um
þessar mundir var verið að reisa
„karakterlausar" steinsteypubygging-
ar á Skólavörðuholtinu og í Vestur-
bænum sem stungu í augu fleiri
ferðalanga.23 Mohr hafði svipað að
segja unr íslenska yfirlætið og Hassell
og Weber en fannst það eiga mun
síður við í þrengslum borgarinnar en
úti á landsbyggðinni. Hann gaf enn
fremur í skyn að dætur bæjarins væru
fremur ósiðaðar, „elegant klæðnaður
oft það eina sem kona sýnir smekk
' («24
sinn í.
Urn Reykjavík gæti ég aðeins end-
urtekið það sem svo oft hefur verið
skrifað. A.m.k. sá ég strax að höf-
uðborgin gæti ekki verið í neinu
samræmi við aðra hluta landsins og
því betur sem ég kynntist landinu,
því sannfærðari var ég um þetta23
skrifaði Olaf Klose skiptinemi sem
fljótlega forðaði sér út úr bænum.
Annars rituðu Þjóðverjar ekki mikið
um mannlíf Reykjavíkur og svo mik-
ið er víst að þeir sigldu ekki til ís-
lands til að kynnast borgarlífi. Af því
höfðu þeir nóg heima hjá sér, yfrið
nóg að mörgum fannst.
Mannlýsingar í skrifum þýskra
ferðalanga voru yfirleitt á körlum.
Þeir kynntu lesendum sínum íslenska
menningar- og stjórnmálafrömuði
eða bændur. Einstaka athugasemdir
bera þó vott um hrifningu á íslensk-
um bændadætrum. Nikolaus Jochner
sagði um Svalbarða, í samanburði
við ísland, að þar væri allt „dautt, þar
horfir ekki ljóshærð germönsk stúlka
í augu þín, þar er aðeins ís og kaldur
steinn."26 Haustið 1928 birtist ljós-
mynd af íslenskri stúlku í tímaritinu
Hamburger Illustrierte með undirskrift-
inni: „Kvikmyndastjarna? Nei,
venjuleg íslensk bóndadóttir. Hún
hefur nýtískulegt útlit án þess að hafa
hugmynd um það.“27
Hér erum við komin að útliti og
atgervi og eðlilegt að spyrja hvort
dýrkun á kynhreinum íslenskum ar-
íum hafi verið útbreidd í Þýskalandi
á Weimartímanum, hvort kynþátta-
hyggja hafi stuðlað að Islandsáhuga.
Þetta er ekki áberandi þáttur í skrif-
um Islandsvina á þessum tíma en
kemur þó fyrir enda kynþáttahyggja í
nokkurri tísku.
Dr. Hans Jaden, þjóðháttafræðing-
ur í Vínarborg, var meðal þeirra sem
oft skrifuðu í Mitteilungen der Island-
58 SAGNIR