Sagnir - 01.06.2007, Blaðsíða 49

Svíahatur Islendinga á miðöldunn
Österdalama getað heitið *Sylghisdalar.60 Þetta bendir eindregið til þess
að landafræðiþekking íslenzkra sagnaritara hafi verið ótrúlega mikil,
þrátt fyrir það að engin kort vom til og löndum varð að raða saman eftir
munnlegum heimildum. Glámsnafn hefur hann svo fundið í sænskum
ömefnum svo kannske hefur hinn sænski sauðamaður Þórhalls verið til
líka þótt hann hafi ef til vill ekki eytt heilu sveitimar.
Nú em þeir Ljótr enn bleiki og Glámur ekki þeir einu sem bám
með sér óþokka ór ríki heiðninnar. I Njálu segir frá því er Sigmundur
Lambason kom úr siglingu en hann var sagður „hávaðamaðr mikill,
spottsamr ok ódæll. [...] Skjöldr hét félagi hans; hann var sænskr maðr
ok illr viðreignar."61 Svo afdráttarlaust er hér ritað að auðvelt er að
álykta að sænskur maður hljóti að vera illur. Slíkt er athyglisvert þar sem
nútíma fræðimenn hafa gjaman haldið því fram að þjóðemishyggja, og
þar með aðgreining á gmndvelli þjóðemis, hafi ekki orðið til fyrr en á
19. öld. Þó hefur verið bent á að kirkjan hafi haldið fram sameiginlegu
þjóðemi kristinna manna, m.a. með ættrakningu ffá Nóa.62 Ekki verður
samt betur séð en að íslenzkir sagnaritarar á miðöldum, sem margir
vom tengdir klaustmm og klerkdómi, hafi beinlínis tengt sænska menn
við fomeskju og illsku, hliðstætt kynþáttahatri nútímans. „Óttinn við
hið ókunna er mönnum meðfæddur en útlendingahatur er það ekki,“
segir Sverrir Jakobsson í sinni ágætu doktorsritgerð.63 Ottinn er einmitt
á öllum tímum eitt skæðasta vopn klerkastéttarinnar til að halda lýðnum
undirgefnum.
Þorleifs þáttr jarlsskálds má segja að taki af tvímæli um að íslenzka
klerkaliðið hafði hom í síðu Svía. Fyrsti kafli þáttarins er fullur
af klerklegri skinhelgi og djöfladerringi sem vitnar um það hvers
kyns höfundur hélt á skriftóli. Þorleifur vill færa Hákoni Hlaðajarli
Sigurðarsyni níðkvæði og dulbýr sig áður en hann kemur fyrir jarlinn.
„Jarl spurði hann at nafni, ætt ok óðali. „Óvant er nafh mitt, herra, at
ek heiti Níðungr Gjallandason ok kynjaðr ór Syrgisdölum af Svíþjóð
inni köldu; em ek kallaðr Níðungr inn nákvæmi.11"64 Hér má sjá að
sett er á svið persónan Níðungur með ill áform og þykir við hæfi að fá
honum bústað í Svíþjóð og þótt bætt sé við inni köldu þá hjómar það
alls ekki sannfærandi. Svíþjóð in kalda virðist samkvæmt Snorra hafa
verið nafn á því landsvæði sem nú kallast Rússland en það lítur út eins
og pennaglöp þegar höfundur þáttarins fær Syrgisdalina (Sylgsdalina)
lánaða úr Grettis sögu með lagfæringu upp á einn bókstaf. Það verður
ekki annað séð en hér sé persóna illra verka vísvitandi heimfærð til
Svíþjóðar. Hér skiptir ekki máli hvort þátturinn var ritaður einhverjum
ámm á undan Grettis sögu því hún hefur án alls vafa lifað góðu lífi í
munnlegri geymd áður en hún var fest á bókfell.
Þessu til staðfestu er að þetta þjóðsagnaminni lifir áffam í Göngu-
Hrólfs sögu. Þar má m.a. finna eftirfarandi klausur:
Eirekr er konungr nefndr. Hann var sjákonungr ok
ættaðr af Gestrekalandi. Þat liggr undir Svíakonung. Þar
eru menn sterkir ok þursligir, harðir ok illir viðreignar
ok fjölkunnigir. [...] Hrólff frétti, hverr skipit ætti eða
hveijum þeir þjónuðu. Þeir sögðu, at hann héti Jólgeirr
ok var ættaðr ofan ór Sylgisdölum í Svíaríki. Hrólff
segir: „Gott mundi at þjóna slíkum manni.“ Þeir segja
þann verr hafa, er honum þjónaði, — „því at hann er
berserkr fjölkunnigr, ok bíta eigi jám. Harðr er hann ok
inn versti viðreignar."65
Því er við að bæta að Eirekr konungur hafði í sinni þjónustu hina alræmdu
galdrakind Grím ægi sem Bólu-Hjálmar gaf þau ffægu eftirmæli.
Fárleg vóru fjörbrot hans,
fold og sjórinn léku dans,
Gæfusljór með glæpafans
Grímur fór til andskotans.
Hitti að bragði satan sinn,
sönn fram lagði skilríkin.
En glóðar flagða gramurinn
Grím þá sagði velkominn.66
í fyrri tilvitnun úr Göngu-Hrólfs sögu er gefin lýsing á íbúum
Gestrekalands í ríki Svíakonungs og er sú ekki fogur þvi búið er að
bæta göldrum inn í það sem þeim er til vanza. Mætti halda að hér sé
kominn formáli að hatrinu á Tyrkjum sem tröllreið vesturálfu í nokkrar
aldir. Síðari tilvitnunin bergmálar sagnaminnin úr Eglu og Grettis sögu
af þeim Ljóti bleika og Glámi. Því er hér talað um sagnaminni að þegar
fomaldarsögur em færðar í letur em atburðir, sem sagt er frá, orðnir
það gamlir að þeir fá flestir svip ævintýra. Hér verður að viðurkenna að
komnar séu allsterkar vísbendingar um að undir kirkjulegri nauðhyggju
á miðöldum hafi íslenzkir sagnaritarar ffeistast til að skrifa niðrandi
lýsingar á sænskum mönnum. Líkindi em til þess að það eigi rætur að
rekja til þess hve Svíar vom seinir að taka við kristni og héldu lengi
við fomum blótsiðum. Fjarlægð og þekkingarskortur fóðrar síðan
rógburðinn.
Það er þó býsna athyglisvert við þessar frásagnir að sænskir menn
hérlendis em aldrei með beinum hætti kenndir við galdra heldur
aðeins illt innræti. Margar ffásagnir em þó af fólki, einkum konum,
sem fást við galdur og má þar nefna Kötlu og Geirríði í Eyrbyggju,
Esju í Kjalnesinga sögu, Kotkel og Grímu í Laxdælu og Þuríði fóstm
Þorbjöms önguls í Grettis sögu.67 Það fólk er þó ffemur kennt við hin
vestrænu lönd, Irland og Suðureyjar.
Niðurstöður
Islenzkir sagnaritarar virðast nokkuð samdóma um það hvaða landsvæði
tilheyrðu hinni gömlu Svíþjóð sem að líkindum var arffaki hins foma
Uppsalaveldis. Það hafa verið löndin umhverfis Löginn en þau nefndust
Tíundaland, Sjáland, Attundaland, Fjarðyndaland, Vestmannaland,
Suðurmannaland, Nærríki og að mati sumra heimilda Gestrekaland og
Jámberaland sbr. Sylgsdali í Grettis sögu.
í elztu ritum íslenzkum ffá 12. öld, sem einkum em talin mnnin ffá
Ara fróða, er ekkert sem bendir sérstaklega til fyrirlitningar á Svíum
eða heiðnum siðum. Það er auk heldur talið sjálfsagt að menn hafi
blótað heiðin goð, dáið í fjöll og haft í frammi glettur með fjölkynngi.
Þjóðveldið byggði enda á heiðinni stjómskipan. Með kristninni koma
hins vegar ný viðhorf og með 13. öldinni virðist mega finna þess stað
hjá íslenzkum sagnariturum að litið sé niður á Svía. Það lýsir sér í því
að óþokkasælir yfirgangsmenn og illvirkjar em kynntir sem þaðan
ættaðir. Dæmin em þó fá sem gerir það erfiðara fyrir að fá afdráttarlausa
niðurstöðu á gmndvelli þjóðemis. Líklegt er að þessi viðhorf séu ffá
geistlegu valdi mnnin. Þau gætu eingöngu átt rætur hérlendis en einnig
kunna að hafa borizt hingað áhrif frá norsku hirðinni, sbr. ummæli þau
sem lögð em í munn Oláfi Tryggvasyni. Það sem hvað sterkast styrkir
þá skoðun, að hér séu fordómar á ferð en ekki sem næst raunsannar
frásagnir, er hið skáldaða gerfi sem Þorleifur jarlaskáld tekur sér, í þætti
þeim sem við hann er kenndur. Ennfremur að sagnaminnið um vonda
menn ór Svíþjóð er endurtekið í Göngu-Hrólfs sögu sem er blanda
arfsagna og ævintýra. Það er því líklegt til að endurspegla viðhorf
sögumanna fremur en að arfsögnin ráði ein söguþræði.
Heimildir
1 Höfundur telur að orðið nórænn, eins og Ari ffóði notar það, merki
maður af þjóð víkinganna sem mæltu á danska tungu, fmmmerking sá
sem er hneigður til siglinga. Nór =skip. í íslendingabók er Helgi magri
sem var af írsku og gauzku ættemi kallaður „nórænn."
2 Sbr. frásögn Ara fróða af þrælum Ingólfs. íslenzk fornrit I. íslendinga
bók. Landnámabók. Jakob Benediktsson gaf út. Hið íslenzka
Sagnir - 45