Sagnir - 01.06.2007, Blaðsíða 71

Hugmyndafræði að verki
skrefs inn í sjálft Evrópusambandið35 og að með EES-samningnum
hefði hin íslenska ríkisstjóm skrifað „undir nauðungarsamning
gagnvart fiskveiðilögsögunni þar sem Evrópubandalagið fær allt fyrir
ekkert."36 Þannig var í raun ekki marktækur munur á þjóðemislegum
rökstuðningi samningsandstæðinga eftir flokksstöðu þeirra þótt
stjómarþingmaðurinn Eggert hafi gengið einna lengst í andstöðu
sinni. Miðað við þessa hörðu afstöðu er athyglisvert að i upphafi
samningsferilsins stóðu flokkar Alþýðubandalags og Framsóknar
að EES-málinu ásamt Alþýðuflokki. Eftir að stjómarsamstarfi
þríflokkanna lauk og ný ríkisstjóm Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
var tekin við stjómartaumum mátti þannig heita að beggja vegna
borðsins haíi flokkamir hreinlega „bíttað“ á skoðunum hvors annars,
að Eggert og hinum tveimur skoðanabræðmm hans í Sjálfstæðisflokki
undanskildum. Alþýðubandalag og helmingur þingflokks Framsóknar
ættleiddu hina yfirgefhu stefnu Sjálfstæðisflokks á meðan íhaldið varð á
undraskömmum tíma einn helsti málsvari Evrópska efnahagssvæðisins.
Raunar vom það einungis Kvennalistinn og Alþýðuflokkurinn sem
breyttu ekki stefnu sinni gagnvart EES enda hélst stjómarstaða þeirra
óbreytt út allt samningsferlið: Alþýðuflokkurinn sat í ríkisstjóm og
Kvennalistinn var í stjómarandstöðu. Vakna því eðlilega upp spumingar
urn hvað olli þessum sinnaskiptum. Breyttist eðli samningsins eða var
ástæðan ef til vill önnur? Stjómmálafræðingurinn og blaðamaðurinn
Ólafur Þ. Stephensen hefur rannsakað afstöðu þingflokkanna til EES-
málsins og staðhæfir að hið svokallaða eigingjama eðli stjómmálaflokka
eigi við um afstöðu þessarra þriggja flokka til Evrópska efnahagssvæð-
isins. Þannig leitaðist hver flokkur við að „sveigja stefnuna að stefnu
samstarfsflokks á meðan setið er í stjóm, greina sig frá honum rétt fyrir
kosningar, hallast að honum á nýjan leik til að leitast við að mynda
stjóm og þverbeygja loks þegar í stjómarandstöðu er komið - allt ti! að
afla atkvæða."37
En hvemig gátu þingmenn réttlætt slíka stefnubreytingu fyrir
kjósendum? Amar Guðmundsson tók viðtal við marga helstu
þátttakendur í EES umræðunni beggja vegna borðsins, svo sem Kristínu
Einardóttur, Guðmund Bjamarson, Svavar Gestsson, Bjöm Bjamason,
Steingrím Hermannsson, o.fl, en allir þessir þingmenn vom sammála
um að kjami þjóðemismýtunnar væri „sagan af sjálfstæðisbaráttunni."38
Þingmennimir túlka söguna á ólíkan hátt en athyglisvert er að Amar telur
þá alla sammála um annað atriði: „að sú saga af sjálfstæðisbaráttunni
sem haldið ...[var] á lofti væri líklega ekki sagnfræðilega rétt.
Hinsvegar töldu þeir það ekki draga úr mikilvægi hennar!“ Sé þessi
fullyrðing rétt er hér í raun komin afar heiðarleg viðurkenning íslenskra
stjómmálamanna á að þjóðemisrök væm notuð í annarlegum tilgangi.
Þannig kallaði Svavar Gestsson íslandssöguna „áróðurssögu" í viðtali
við Amar Guðmundsson. Virðist liggja í orðanna hljóðan að þingmenn
áskildu sér fullt leyfi til að túlka söguna að vild - og að breyta túlkun
sinni þegar þeim hentaði. Þannig má leiða að því líkur að þingflokkar
Alþýðubandalags og Sjálfstæðisflokks hafi í raun breytt túlkun sinni á
sögunni eftir því hvað hentaði flokknum hveiju sinni. Sjálfstæðisflokkur
hélt þannig á lofti misjöfhum túlkunum á sjálfstæði landsins eftir því
hvort hann var í stjóm eða stjómarandstöðu eða hreinlega eftir því
hvaða málum flokkurinn vildi ná í gegnum þingið. Má í raun leiða
að því líkur að Sjálfstæðisflokkurinn hafi alla tíð verið sammála
gmnngildum EES-samningsins og hafi upphafleg andstaða hans
gegn samningnum einungis verið pólitískt útspil til að afla flokknum
sérstöðu og atkvæða. Þessi röksemd styrkist á þeirri staðreynd að um
leið og flokkurinn gat með góðum hætti stutt samningana - þ.e. með
eigin íhlutun - þá skipti hann um skoðun! Þessi röksemd styrkist enn
frekar við þá staðreynd að Sjálfstæðisflokkur smddi t.d. og stuðlaði að
vamarsamningnum við Bandaríkin sem óneitanlega er eitthvað það
veigamesta fullveldisafsal sem ríki getur gert. Og það einungis nokkmm
ámm eftir stofnun lýðveldisins.39 Sjálfstæðisflokkurinn tók þannig upp
á sína arma málefni er hann hafði áður úthrópað sem skaðlegt frelsi og
fullveldi landsins, en ef til vill verið sammála bak við tjöldin, og notaði
þjóðemislega réttlætingu fyrir sinnaskiptunum. Alþýðubandalagið
var á öndverðum meiði við Sjálfstæðisflokkinn, en flokkurinn notaði
þó einnig þjóðemislega réttlætingu fyrir sinnaskiptum sínum. Líklegt
þykir þó að andstaða Alþýðubandalags við samninginn hafi í raun verið
afturhvarf til uppmnans - þ.e. eftir að flokkurinn hvarf úr ríkisstjóm
gat hann leyft sér að taka upp harða stefnu gegn samningnum. Þannig
staðhæfir Steingrímur Hermannsson að í ríkisstjóm sinni hafi Ólafur
Ragnar Grímsson formaður Alþýðubandalagsins haft litla stjóm á
eigin þingflokki og að innan hans hafi þeir Steingrímur J. Sigfússon,
Hjörleifur Guttormsson og Svavar Gestsson ráðið lögum og lofum.
Þegar samstaða stjómarflokkanna í Evrópumálum var nauðsynleg, svo
sem þegar umboð Jóns Baldvins til viðræðna við Evrópubandalagið var
ítrekað eftir vantraustsyfirlýsingu Sjálfstæðisflokks, náðist samstaðan
„ekki átakalaust" sökum andstöðu þeirra Svavars Gestssonar og
Steingríms J. Sigfússonar. Bókunina telur Steingrímur Hermannsson
„i eðli sínu málamiðlun" og utanríkisráðherra taldi hana „sögulega.“
Hjörleif kallar hann „öfgamann" og nefnir sérstaklega til að hann hafi
ekki ætíð verið sáttur við stjómarstefnuna og þá látið öllum illum
látum. Forsætisráðherrann fyrrverandi var þó fullviss um að læti
þingmannsins myndu aldrei keyra úr hófi fram þar sem Hjörleifur
„vissi ekkert verra en að Sjálfstæðisflokkurinn kæmist til valda.“40
Upphaflegan stuðning flokksins við samningsferlið má þannig sjá sem
tilraun Alþýðubandalagsins til að verja ríkisstjómarsamstarfið. Ekki er
unnt að komast að niðurstöðu um hvað þingmenn flokksins hefðu tekið
til bragðs hefði vinstri stjómin haldið en þó verður að teljast líklegt
að andstaða flokksins við samninginn hefði ekki verið jafn einörð og
raun varð á. Enn á ný komumst við þannig að þeirri niðurstöðu að
stjómmálaflokkar notuðu þjóðemishyggju sem hagnýtt tæki til að afla
aðgerðum sínum löggildingar og fylgis þótt án efa hafi þjóðemisleg
skilyrðing einnig verið til staðar í brjósti þingmanna.
Þótt bæði Alþýðubandalag og Sjálfstæðisflokkur hafi breytt afstöðu
sinni eftir kosningamar 1991 þá ríkti nokkuð sterk samstaða innan
flokkanna um sinnaskiptin. Eini alvarlegi flokkságreiningurinn varð
hins vegar innan Framsóknarflokksins og enduðu leikar þannig að
flokkurinn klofnaði í tvær fylkingar um málið. Sjö þingmenn flokksins,
þar með talinn Steingrímur Hermannsson, formaður flokksins og
fyrrverandi forsætisráðherra, kusu gegn samningi, er þeir höfðu áður
stutt, og staðhæfðu að hann stangaðist á við stjómarskrá íslands og
ógnaði fúllveldinu. Sex þingmenn (þ.m.t. varaformaðurinn Halldór
Ásgrímsson) sátu hinsvegar hjá með þeim röksemdum að samningurinn
væri of mikilvægur útflutningsgreinum landsins til að hægt væri að
hafna honum.41 Þær spumingar vakna þannig óhjákvæmilega hvað
olli þessum sinnaskiptum Steingríms og hluta ffamsóknarmanna? Var
ástæðan hugsanlega sú að Steingrímur og skoðanabræður hans vildu
„vemda“ sjálfstæðið eða var um pólitískt útspil að ræða? Sjálfúr staðhæfir
Steingrímur í ævisögu sinni að hann hafi verið eindreginn stuðningsmaður
samningsins fyrir kosningamar 1991. Undir kaflaheitinu „Fullveldi
fómað"42 viðurkennir Steingrímur fúslega að fyrir stjómarskiptin hafi
hann borið ábyrgð á samningsgerðinni sem forsætisráðherra. Hann reynir
að útskýra fyrir lesendum bókarinnar stefnubreytingu sína: „Hvað hafði
breyst frá því að ég sem forsætisráðherra bar ábyrgð á samningagerðinni
um EES?“ Hann undirstrikaði samstöðu sína með Jóni Baldvin í málinu.
,,[H]nífúrinn hafði ekki gengið á milli okkar í því efni“ og kveðst hafa
lagt sig „mjög ffam um að kynna ...[sér] samninginn.“ Athyglisverð
er þannig viðurkenning Steingríms á að mikilvægasti fyrirvari hans frá
Óslóarfúndinum,43 að íslendingar gætu aldrei játast undir yfirþjóðlegt
vald, hafi hvergi sést í öllum framlögðum gögnum ríkisstjómarinnar um
EES haustið 1990 - en þá sat Steingrímur enn í stól forsætisráðherra!
Virðist Steingrímur helst vilja sannfæra lesendur um að trúnaðartraust,
Sagnr - 67