Árbók skálda - 01.12.1958, Side 54

inn og sýni okkur ytra borð hans, þarsem skáldverkið fer inní atburðinn,
verður sjálfur atburðurinn. Við fáum vitneskju um atburðinn í frásögn,
en lifum hann í skáldverki.
Ég hef ekkert nærtækt dæmi í íslenzkum bókmenntum sem skýri
þetta jafnljóslega og tvær ritsmíðar eftir bandaríska skáldið og blaða-
manninn Stephen Crane. Hann skrifaði frægustu smásögu sína „The
Open Boat“ um sjóslys undan ströndum Ameríku, sem hann iii'ði sjálfur.
Sagan er listaverk; hún sýnir okkur inní hugarheim nokkurra manna sem
komust af og stríð þeirra við sjálfa sig og höfuðskepnurnar áður en þeir
ná landi. Hún felur í sér djúpa revnslu og margræða merkingu. Lesand-
inn verður sjálfur þátttakandi í atburðinum.
En Crane samdi líka blaðagrein um þennan viðburð, ljósa og vel
skrifaða frásögn af slysinu, tildrögum þess og afleiðingum. Þegar greinin
er borin saman við söguna kemur í Ijós hver er hinn eiginlegi munur á
frásögn og skáldverki.
Eg hef fjölyrt um þetta efni vegna þess að hér er um að ræða eitt
veigamesta atriði í mati á skáldskap og frumskilyrði þess að menn geri
sér ljóst hvað fyrir höfundum skáldverka vakir. Að vísu verð ég að játa, að
ég íinn ekki þetta sjálfstæða líf og fersku reynslu í nándarnærri öllum
þeim verkum sem til skáldskapar eru talin á Islandi. Mikið af íslenzkum
ljóðum má fremur i'lokka undir frásagnir en skáldskap að mínu viti, t. d.
megnið af epískum kvæðum okkar sem eru ærið umfangsmikil. Sama
máli gegnir um ýmsar svonefndar skáldsögur þarsem maður finnur ekkert
nema „söguna“, hina ytri atburðarás, sem í skáldverki er aðeins ein hlið
margræðs veruleiks. Ef ég ætti að nefna nýja íslenzka bók sem hefur í
sér fólgið hið margræða líf skáldverksins, yrði „Brekkukotsannáll“ fyrst
fyrir valinu, endaþótt þetta verk sé fljótt á litið fremur lauslega byggt.
En þegar það hefur verið lesið til enda, er lesandinn ferskri og óvenju-
legri reynslu ríkari. Verkið lifir í senn á íleiri en einu plani, býr yfir þessu
sérkennilega margræði skáldskaparins og heldur áfram að lifa í lesand-
anum, þegar hann hefur lagt frá sér bókina.
Þetta sama má segja um verk einsog „Njálu“ og „Eglu“, en því er
ekki til að dreifa um „Eyrbyggju“. íslenzkir skáldsagnahöfundar mega
sér að skaðlausu gefa þessu atriði meiri gaum. Þá kynnunr við að eign-
ast fleiri verk þarsem atburðarásin er einungis ytra borð margslnngins
lífs sem eykur við lífsreynslu lesandans. Menn lesa ekki skáldverk til
að drepa tímann, heldur til að auðgast að reynslu.
Það er í slíkum verkum sem glíman við tjáninguna getur orðið eld-
raun. Skáldið verður ekki aðeins að finna þau orð, sem rekja hina ytri
atburði, heldur verður svo að segja hvert orð að vísa til þeirrar margræðu
merkingar sem liggur bakvið „söguna“. Hér er um að ræða samskonar
vandamál og ljóðskáldið glímir við í sköpun líkinga og táknmáls. Ég
býst við að eitthvað þessu líkt hafi vakað fyrir Halldóri Laxness þegar
hann lýsir því í einhverri ritgerð hvernig ein síða eða jafnvel ein máls-
grein geti firrt hann svefni nótt eftir nótt, og kannski sendi hann svo