Sveitarstjórnarmál - 01.12.1948, Blaðsíða 32

30
SVEITARSTJ ÖRNARMÁL
vottur þess. hve andúðin hefir verið sterk
hjá landsmönnum á valdi lénskonunganna
í Evrópu. Þeir sem stóðu að því, að ganga
frá skipulagi þjóðveldisins vildu ekki eiga
það á hættu að fá nokkrum höfðingja eða
höfðingjaráði vald i hendur, sem á nokkurn
hátt væri sambærilegt við konungsvald.
Áliti manna hér á landi á konungsvaldi þá
á tímum, mun vel og rétt lýst i ummælum
eins rithöfundar er hann segir um Island,
„að það sé frjálst af ágangi konunga og
illrœðismanna.“ Stjórnskipun hins ísl.
þjóðveldis stóð furðu lengi án verulegra
breytinga, og er það aðallega tvennt sem
olli því. Fyrst það að stjórnskipun af þessu
tagi var, eins og áður er drepið á, hreinasta
fyrirmyndarstjórnskipun að þeirrar tiðar
hugsunarhætti, og svo hitt, að fsland var
svo langt frá meginlandi Evrópu, að lítt
kleift var fyrir lénsherrana þar, að skipta
sér af málum þess, eða seilast þar til yfir-
ráða. Ef ísland hefði legið 500—700 km.
nær meginlandinu, hefði saga þess vafa-
lítið orðið önnur og að flestu leyti ómerki-
legri. Þessari miklu fjarlægð eigum við
það að þakka, að við vitum nú hvernig
mannfélagshugmyndir miðaldamanna
reyndust í framkvæmd, því hvergi annars
staðar fengu þær að dafna og hera eðlilega
ávexti óáreittar af einræðishugsjón forn-
aldarinnar.
En því miður mótaði sérhyggjan um of
þessa stjórnarhætti, sem þó að flestu leyti
voru til fyrirmyndar á sínum tíma. Valda-
aðstöður þjóðhöfðingjanna, goðorðin, voru
persónuleg eign þeirra og ekkert var þvi
stjórnskipulega til fyrirstöðu að erlendir
valdhafar gætu eignast ráðstöfunarrétt á
þeim. Þetta notaði Hákon gamli sér á 13.
öld á þann hátt að hann lokkaði íslenzka
höfðingja til þess að gerast sér handgengn-
ir, ]). e. viðurkenna sig sem lénshöfðingja.
Samkvæmt þeim hugsunarhætti sem þá
var rikjandi i Evrópu, eignaðist hann við
þetta yfirráðarétt hér á landi. Svo virðist,
sem hið frjálsa miðaldaþjóðfélag hér á
landi hafi verið orðið þyrnir í augum fylgj-
enda lénsskipulagsins i Evrópu á 13. öld.
Um það bera vott ummæli Vilhjálms
kardinála, sendimanns páfa við norsku
hirðina, er hann kallaði það ósannlegt,
að það land þjónaði eigi undir einhvern
konung svo sem öll önnur lönd í veröld-
inni.“
Sögu hins forna íslenzka þjóðveldis lauk
árið 1262—1264, og ísland hætti þá að
vera fyrirmynd á sviði miðaldastjórnar-
hátta, eins og það hafði verið í 300 ár.
ísland varð þó eiginlega aldrei að lénsríki
á Evrópumælikvarða, enda seig nú smátt
og smátt á ógæfuhlið fyrir lénsskipulag-
inu á meginlandinu. Hér á landi eimdi þó
lengi eftir af hinu forna byggðasjálfstæði,
og hugsjón þess er lifandi með þjóðinni
enn í dag og á eftir að blómgast og bera
ávexti á ný ef Guð lofar.
Oss nútímamönnum hættir til þess að
vanmeta það stjórnmálaafrek, sem forfeð-
ur vorir unnu er þeir stofnuðu hið forna
þjóðveldi. Oss gleymist nefnilega, að setn-
ing stjórnskipulags, sem stendur svo til
óhaggað og án verulegra breytinga í þrjár
aldir, er sárasjaldgœft fyrirbrigði í sögu
veraldarinnar. Og vist er um það, að vér
nútímamenn eigum það enn ógert, að
koma á fót hér á landi stjórnskipun svo vel
úr garði gerðri, að hún sé líkleg til þess að
standa jafn lengi föstum fótum og stjórn-
skipun hins forna þjóðveldis gerði á sinni
tíð.
En víkjum nú aftur austur
einveldis. Áfn' hafið lil Evr.óPu- Þar urðu
djúptækar breytingar á félags-
legu hugarfari i lok miðaldanna. Sú frum-
hvöt manneðlisins, sem knýr menn til
samvinnu og sameiginlegra átaka, sam-
hyggjan, fór að láta meira til sín taka en
áður. Menn voru orðnir þreyttir á sundur-
gerð og skipulagsleysi miðaldanna. Er
lénsskipulagið leið undir lok hefði mátt
ætla, að tækifæri byðist fyrir hina róm-
versku heimsveldis-hugsjón að verða að
veruleika á ný, þannig að hið gamla róm-
verska ríki risi upp úr gröf sinni. Þetta
var þvi líklegra, sem að veldi hinna þýzk-
rómversku keisara stóð einmitt þá með all-