Sveitarstjórnarmál - 01.12.1948, Blaðsíða 44

42
SVEITARSTJÓRNARMÁL
aukum, sem gildi höfðu hverju sinni, og
liafa þannig smám saman orðið til margar
lagaskrár í einkaeign ósamhljóða í ýmsum
greinum. Má ráða þetta af ákvæðum lag-
anna um lögmálsþrætur, sem og það, að
biskupum hafi verið gert að skyldu að
halda lagaskrár. Þessi ákvæði mæla svo
fyrir, ef lagaskrár skilur á og Hafliða-
skrá sker ekki úr um lagastað, að þá skuli
„þat hafa, er stendr á skrám þeim, er
byskupar eigu.“ Af þessum fornu laga-
skrám hafa aðeins tvær varðveitzt nokkurn
veginn heilar, Konungsbók og Staðarhóls-
bók. Hitt eru allt brot. Eru þær báðar tald-
ar ritaðar um eða eftir miðja 13. öld. Þessi
fornu lagahandrit eru nefnd einu nafni
Grágás. Ekki stendur það nafn þó í forn-
um ritum, en kemur fyrst fyrir í úttektar-
gjörð Skálholtsstaðar 1548 eftir lát Giz-
urar biskups Einarssonar. Upprunalega er
þetta nafn notað um norska lögbók, en
var fyrir einhvern misskilning tengt við
íslenzk fornlög. Um aldur einstakra laga-
þátta og ákvæða í Grágás er vitneskja
vor mjög í molum, en það er þó vafalaust,
að þar er að greina sundur mörg og ólík
aldursstig bæði að stofni og gerð. Telja
réttarsögufræðingar af ýmsum rökum, m.
a. málsögulegum, að aðalþættir Grágásar
geti ekki verið yngri en frá miðri 12. öld,
ýmis ákvæði mun eldri og sum jafnvel
óbreytt frá því sem var í Ulfljótslögum
(Baugatal). — 1 erindi mínu mun ég
fyrst gera grein fyrir höfuðþáttum hins
forna framfærslu- og sveitarsljórnarskipu-
lags samkvæmt ákvæðum fornra laga í
Grágás, en síðar víkja að því, hvað ætla
má um aldur þessarar löggjafar og upp-
runa hennar. Hef ég að sjálfsögðu jafn-
framt stuðzt við rit þeirra fræðimanna,
sem ritað hafa um norræna réttarsögu, en
af þeim hafa aðallega fimm fjallað um
þetta efni: Konráð Maurer, Vilhjálmur
Finsen, Valtýr Guðmundsson, Einar Arn-
qrsson og Ölafur Lárusson.
ÍL
Vegna sveitarstjórnarinnar var landinu
skipt í hreppa (löghreppa). Var hreppa-
skiptingin óháð hinni stjórnarfarslegu
skiptingu landsins í fjórðunga, þing og
goðorð. Hreppaskiptingin var bundin við
ákveðin landsvæði eftir byggðarlögum,
þannig að hver hreppur hafði sín staðar-
takmörk, gagnstætt því sem var um þing
og goðorð. I löghrepp hverjum skyldu vera
20 bændur hið fæsta, þeirra sem höfðu
full þegnréttindi, voru þingskyldir og áttu
þingfararkaupi að gegna, þ. e. voru svo
efnum búnir, að þeir áttu kúgildi, net eða
bát skuldlaust fyrir hvert skuldahjóna
sinna og umfram eyk, þ. e. uxa eða hross,
og alla nauðsynlega búshluti, en til skulda-
hjóna taldist vinnufólk auk fjölskyldu og
ómaga. Lögrétta gat þó veitt leyfi til þess,
að hreppur mætti haldast með færri bænd-
um, og heimilt var að skipta hreppum í
smærri deildir (þriðjunga og fjórðunga)
til hagræðis við framkvæmd sveitarmála.
íbúar hvers hrepps kölluðust hrepps-
menn. Gat það orð í víðtækasta skilningi
átt við alla þá, sem heima áttu í hreppn
um, en í þrengsta lagaskilningi táknar það
aðeins þingskylda bændur, sem einir allra
hreppsbúa höfðu full og óskert þegnrétt:
indi með tilsvarandi skyldum. Aðrir bænd-
ur voru ekki „taldir til hreppatals11, enda
áttu engum sveitarskyldum að gegna. Ef
menn vildu fara að byggð úr einum hrepp
í annan, urðu þeir að öðlast byggðarleyfi
hreppsmanna í hinum nýja hrepp. Hins
vegar lögðu lög engan farartálma í götu
frjálsra manna, er flytjast vildu brott úr
hrepp, og bændur þurftu ekki leyfis
hreppsmanna til þess að taka sér utan-
sveitar vinnufólk.
Stjórn hreppsmála var sumpart falin
sérstökum þar til kjörnum hreppstjórnar-
mönnum, en sumpart var hreppsmálum
ráðið til lykta á almennum hreppsfundum
eða hreppssamkomum.
Mun ég geyma mér að gera grein fyrir
stjórnarháttum hreppanna þar til síðar, er
ég hef lýst í höfuðdráttum þvi hlutverki,
sem hrepparnir fóru með samkvæmt fornri
stjórnarskipun.