Sveitarstjórnarmál - 01.12.1948, Blaðsíða 50

48
SVEITARSTJÖRNARMAL
Til ráðstafana gegn sveitarþyngslum
verður einnig að telja ákvæði fornra laga
um löggrið og göngumenn, með því að
þau miðuðu m.a. að því að firra bændur
átroðningi umrenninga, þótt þau ættu
jafnframt að stuðla að góðri reglu í þjóð-
félaginu yfirleitt.
Hver maður, sem eigi var sjálfur heim-
ilisfaðir, var skyldur að taka sér löggrið,
þ.e. fá sér vist eða lögheimili hjá ein-
hverjum bónda. Löggrið skyldu menn
hafa tekið sér síðasta dag í fardögum, en
fardagar (griðfangadagar) voru 4 fyrstu
dagarnir i 7. viku sumars. Ef menn áttu
þá ótekin grið, varðaði það þriggja marka
útlegð, nema sérstakar ástæður væru fyrir
hendi, t.d. heimkoma úr utanför. Sömu
refsingu varðaði bónda eða griðmanni, þ.e.
vinnumanni, ef hann fór vaflanarförum
hálfan mánuð eða lengur innan fjórðungs
eða alls mánaðartíma innan og utan fjórð-
ungs einskis erindis annars en hlífa búi
sinu eða griði. Göngumenn töldust hins
vegar allir þeir, sem fóru um og þágu
beina eða ölmusugjafir hálfan mánuð eða
lengur eða höfðu gistingar alls staðar,
þar sem þeir gátu. Ákvæði fornra laga um
göngumenn voru afar ströng. Varðaði
hverjum manni skóggang, ef hann gerðist
göngumaður svo heill og hraustur, að hann
mætti fá sér tveggja missera vist, enda
hafði göngumennska (verðgangur) í för
með sér skerðingu almennra mannrétt-
inda. Göngumenn voru réttlausir og óarf-
gengir. Ættingjar þeirra, sem ekki voru
sjálfir aldir á verðgangi, tóku arf eftir þá,
en þó ekki alltaf, heldur stundum aðrir,
t. d. sá bóndi, sem hýst hafði þá í banaleg-
unni. Jafnvel þeir menn, sem fæddir voru
á verðgangi, urðu oft fyrir það eitt sviptir
erfða- og framfærslurétti. Göngumenn
urðu að bera bótalaust, þó að gert væri
á hluta þeirra. Mátti t. d. taka fé af
göngumönnum að ósekju, jafnvel þótt
þeir ættu það ekki sjálfir, en hefðu aðeins
tekið það til flutnings manna í milli;
missti sá þá fjárins, sem þeim hafði trúað
fyiir því. Þá var og heimilt að hýða
göngumenn; taka mátti þá og gelda, og var
vítalaust, þó að þeir hlytu af örkuml eða
bana. Legorð við göngukonu varðaði ekki
við lög, ef sá, sem framdi, hýsti hana,
meðan hún lá á sæng, og gekkst síðan við
barninu. Skór og klæði voru hið eina, sem
gefa mátti göngumönnum að ósekju; var
beinlínis bannað að gefa göngumönnum
mat eða hýsa þá, og varðaði fjörbaugs-
garð, ef í móti því var brotið. Hrepp-
stjórnarmenn áttu sakaraðild í öllum slik-
um málum, en þó gátu bændur skotið
þeim til úrskurðar biskups og jafnvel
firrt sig öllum vítum af haldi göngumanns
með bví að hýða hann fullri hýðingu, og
var þá ekki um það fengizt, þó að þrír
bændur hefðu horfið að þvi að hýða einn
og sama mann. 1 fomum lögrnn eru sér-
stök ákvæði um meðferð göngumanna á
alþingi, og staðfestir það frásagnir forn-
rita um það, að göngumenn fjölmenntu
mjög til alþingis og áttu þar jafnvel búðir
sjálfir. — Nokkra sérstöðu meðal göngu-
manna höfðu að fornum lögum alhr þeir,
er flökkuðu vegna vanheilsu eða elli, að
þvi leyti sem þeir tóku rétt sem vistfastir
menn; þó urðu þeir að fela öðrum sóknar-
aðild mála sinna og fengu sjálfir ekki
fullar bætur þess, sem gert var á hlut
þeirra, heldur rann þriðjungur allra bóta
til sóknaraðilja.
Einhver merkilegasta ráðstöfun fornrar
löggjafar til tryggingar hag hreppsfélag-
anna var stofnun nokkurs konar bruna-
og búf jártryggingarfélaga í öllum hreppum
landsins. Var hver hreppur fyrir sig sjálf-
stætt tryggingarfélag, þannig að hrepps-
menn tóku á sig gagnkvæma ábyrgð gegn
tjóni af húsbrima og fellisótt i fénaði. Bú-
fjártryggingin tók þó ekki til alls kvik-
fjár, heldur aðeins nautpenings, enda
hann aðalbústofn bænda að fornu. Sauð-
fé og hestar var ekki „mælt til skaðabóta.“
Búfjártryggingin kom þvi aðeins til fram-
kvæmda, að pest eða fellisótt í nautpeningi
væri svo skæð, að fjórðungur félli eða
meira; skyldi þá bæta þeim bónda, sem
fyrir því varð, hálfan skaða. Ella voru