Morgunblaðið - 27.10.2012, Blaðsíða 34

34 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 2012
Sum hafa gaman af því að fylgjast með hvernig málið breytist. Þeimþykir eðlilegt að lifandi tungumál taki breytingum og telja þær tilmarks um lífsmark tungumálsins. Öðrum þykja málbreytingarslæmar og telja þær vera til marks um sinnuleysi og sífellt verri
máltilfinningu. Sem dæmi um þetta getum við tekið þágufallssýkina al-
ræmdu. Sumum finnst hún vera til marks um mikið líf í fallakerfinu og styrk
þess. Önnur telja að þágufallssýki beri málnotendum vitni um vonda máltil-
finningu og jafnvel eitthvað enn verra.
Í þessu samhengi eru mörg þeirrar skoðunar að best væri að málnotendur
þekktu hvað er viðurkennt í málinu og hvað ekki og beittu málinu í samræmi
við aðstæður. Þannig hafa sjálfsagt mörg hugmyndir um það hvar má nota
slangur og slettur og hvar ekki og jafnvel hver mega nota slíkt mál. Ég leyfi
mér til dæmis að fullyrða að mörgum þætti með öllu óviðeigandi að á þessum
síðum væri notað óheflað
slangur (það væri nú
kannski tilraunarinnar virði
að prófa það einhvern tím-
ann). Sjálfri finnst mér hall-
ærislegt að sum sem flytja
okkur veðurfréttir geti ekki
notað orðið skúr í kvenkyni
og finnst það næstum því vera óviðeigandi málnotkun.
En svona er þetta nú einu sinni, eitt orð kemur inn í málið og annað dettur
út, kyn orða breytast og orð fá nýja merkingu. Og kannski er óþarfi að hafa
af þessu miklar áhyggjur. Ég held samt að við eigum að gera kröfu til okkar
allra að við vöndum okkur þegar við notum tungumálið, tölum og skrifum.
Á þessum síðum hefur áður verið talað um mikilvægi þess að lesa og vera
meðvituð um hvað við lesum. Vissulega eykur lestur orðaforða og bætir mál-
tilfinningu þess sem les og af þeim sökum er sjálfsagt að gera kröfur um að
bækur séu á viðeigandi máli. Ég hef þó ekki mestar áhyggjur af þessum
þætti bóka. Þær geta nefnilega breytt öðrum hlutum ekki síður alvarlegum.
Í bók nokkurri sem ég las er fjallað um 20. öldina á Íslandi. Bókin er eink-
um ætluð ungu fólki og ríkulega myndskreytt og ýmislegt gert til að auð-
velda fólki að fanga viðfangsefnið. Í upphafi hvers kafla er stutt yfirlit yfir
eitt og annað sem gerðist á þeim tíma sem kaflinn sjálfur fjallar um. Sumt er
fyndið annað minna fyndið en fróðlegt. Ákveðið hefur verið að gera grein fyr-
ir forsetum lýðveldisins í þessum yfirlitum og þeir allir nefndir þegar kosn-
ingar fóru fram. Allir nema einn. Af bókinni að dæma hafa forsetarnir bara
verið fjórir og landið forsetalaust frá 1982-1996. Það eru sem sagt allir forset-
arnir nefndir nema Vigdís Finnbogadóttir.
Ég sé fyrir mér hugmyndafundinn þar sem ákveðið var að hafa forsetana
með og þeir svo þuldir upp; Sveinn, Ásgeir, Kristján, Ólafur. Finnst þér þetta
í lagi? Er allt í lagi að gleyma konunni? Að svona gerist óvart finnst mér ekki
boðlegt, ég geri meiri kröfur til þeirra sem gefa út kennslubækur fyrir ungt
fólk.
Konan sem gleymdist
Tungutak
Halldóra Björt Ewen
hew@mh.is
Morgunblaðið/Eggert
Eftir forsetakosningarnar 1952 varð til súkenning, sem áreiðanlega var rétt, að hinnalmenni borgari vildi hafa frið fyrir stjórn-málaflokkum, þegar ákvörðun væri tekin
um hver vera skyldi forseti lýðveldisins. Ástæðan var
sú, að fólk hafði að engu hvatningu tveggja stærstu
stjórnmálaflokka landsins um hvern kjósa skyldi.
Síðan hafa stjórnmálaflokkar varast það eins og heit-
an eld að hafa afskipti af forsetakosningum.
Að vísu voru sumir þeirrar skoðunar sl. vor, að
pólitísk afskipti hefðu getað skipt sköpum um úrslit
forsetakosninganna, sem fram fóru á þessu ári. Þeir
hinir sömu sögðu sem svo, að ef Morgunblaðið undir
ritstjórn Davíðs Oddssonar og Haraldar Johann-
essen hefði hvatt stuðningsmenn Sjálfstæðisflokksins
til að kjósa ekki Ólaf Ragnar Grímsson hefði það
dugað til að breyta úrslitum þeirra kosninga. Það
gerði Morgunblaðið hins vegar ekki. Og má þá velta
því fyrir sér, hvort Ólafur Ragnar sitji nú á Bessa-
stöðum í skjóli Davíðs Oddssonar! En það er önnur
saga.
Hitt er áhugaverð spurning,
hvort hið sama geti átt við um
breytingar á stjórnarskrá og
forsetakosningar, að tilraunir
stjórnmálaflokka til að hafa
áhrif á kjósendur í þeim efnum
hafi öfug áhrif. Alla vega virð-
ist Sjálfstæðisflokkurinn ekki
hafa haft erindi sem erfiði vegna afskipta sinna af
þeirri skoðanakönnun, sem fram fór fyrir viku um
ákveðin efnisatriði nýrrar stjórnarskrár.
Þeir, sem ráðið hafa þessari ferð, hafa gert tvenn
alvarleg mistök. Það var í sjálfu sér ekki fráleit hug-
mynd að kjósa sérstakt stjórnlagaþing í ljósi þess að
ítrekaðar tilraunir til að koma saman tillögu um nýja
stjórnarskrá á vegum flokkanna höfðu mistekizt. En
það voru grundvallarmistök að efna ekki til nýrra
kosninga eftir að þær höfðu verið ógiltar en skipa í
þess stað að mestu sama fólk í svokallað stjórnlaga-
ráð. Þótt lýðræðið geti stundum verið seinvirkt er
enn verra að reyna að stytta sér leið.
Hin mistökin voru þau að efna til skoðanakönn-
unar og kalla hana þjóðaratkvæðagreiðslu. Það er
alls ekki fráleitt að efna til skoðanakönnunar um
veigamikið mál með þeim hætti sem gert var. En
það er alvarleg tilraun til blekkingar að halda því
fram, að slík skoðanakönnun sé „þjóðaratkvæða-
greiðsla“. Og ekki síður að lýsa þeirri skoðana-
könnun, sem einhverjum tímamótum í sögu þjóð-
arinnar. Það var öllum ljóst, að innan
stjórnarflokkanna var mismikil ánægja eða óánægja
með tillögur stjórnlagaráðs. Þess vegna var efnt til
þessarar könnunar.
Sú hugsun, að þjóðin þyrfti á nýrri stjórnarskrá að
halda, spratt upp í kjölfar hrunsins, þegar þjóðin var
að leita skýringa á því sem gerðist. Og það var mikið
til í þeirri skoðun, að núverandi stjórnskipan lands-
ins ætti að hluta til þátt í hruninu. Þá er átt við að
fulltrúalýðræðið í óbreyttri mynd væri búið að ganga
sér til húðar. Í veikleikum þess mætti finna skýringu
á því, að eins konar hallarbylting varð í landinu síð-
ustu árin fyrir hrun, þegar bankarnir og nokkur stór-
fyrirtæki tóku völdin af hinum kjörnu fulltrúum í
krafti peninga.
Tillögur stjórnlagaráðs tóku ekki á þessum veik-
leika fulltrúalýðræðisins nema að mjög takmörkuðu
leyti. Að vísu er þar gerð tillaga um að ákveðinn hluti
þjóðarinar geti krafizt þjóðaratkvæðagreiðslu um til-
tekin lög og það er vissulega skref í rétta átt. En
íhaldssemi stjórnlagaráðs kemur m.a. fram í því að
halda eftir sem áður málskotsrétti forseta, sem engin
ástæða er til eftir að það vald er komið í hendur
ákveðins hluta kjósenda. Hin miklu vonbrigði með til-
lögur þessa hóps eru þó þessi:
Ætla hefði mátt í ljósi um-
ræðna eftir hrun og kröfunnar
um aukið lýðræði, sem hvar-
vetna hljómaði, að tillögurnar
gerðu ráð fyrir þeirri grund-
vallarbreytingu á stjórnskipun
Íslands, að öll meginmál skuli
ákveðin í þjóðaratkvæða-
greiðslum en Alþingi sjái síðan um útfærslu þeirra
meginákvarðana í lagasmíð.
Þessa grundvallarbreytingu er ekki að finna í þess-
um tillögum. Það er erfitt að skilja hvers vegna ekki.
Það er engin önnur skýring en sú, að íhaldssemi hafi
einkennt afstöðu meirihluta stjórnlagaráðsmanna.
Þeir hafi einfaldlega ekki viljað gera svo róttækar til-
lögur um breytingar á stjórnskipan landsins. Og það
bendir aftur til þess, að í þessum hópi hafi forsjár-
hyggjan ráðið ferð hjá meirihluta fulltrúa. Að þeir
hafi verið þeirrar skoðunar að ekki hafi mátt ganga
of langt í því að færa völdin yfir eigin málum í hend-
ur fólksins í landinu.
Einn þeirra sem komu að þessu verki sagði við mig
á dögunum, að tillagan um að 10% kjósenda gætu
krafizt þjóðaratkvæðagreiðslu um tiltekin lög væri
svo mikilvægt skref í átt til beins lýðræðis, að hún
ein væri nægileg röksemd fyrir því að þessar tillögur
næðu fram að ganga. Það er rétt. Hún er mjög mikil-
væg. En þá má spyrja á móti: Þurfti allan þennan
umbúnað til þess að ná slíkri tillögu fram? Var ekki
markmiðið með þjóðkjörnu stjórnlagaþingi að tryggja
grundvallarbreytingu á stjórnskipan landsins í stað
þess að stoppa upp í götin á 150 ára gamalli stjórnar-
skrá?
Og getur það verið að þeir sem börðu tunnur á
Austurvelli, forystumenn búsáhaldabyltingarinnar,
séu sáttir við að ná ekki meiri árangri?
Kannski er meginþorri þjóðarinnar svo íhalds-
samur og/eða varkár, að hann vilji ekki grundvall-
arbreytingar á stjórnskipan landsins.
Það skyldi þó aldrei vera?
Tunnusláttur og stjórnarskrá
Er þorri þjóðarinnar andvíg-
ur grundvallarbreytingum á
stjórnskipan landsins?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Jón Þorláksson, verkfræðingur ogforsætisráðherra, var orðhepp-
inn án þess að vera orðmargur.
Gunnar Thoroddsen, sem þekkti
hann vel, enda systursonur konu
hans, sagði í útvarpserindi 1977, að
Jón hefði eitt sinn verið þar við, er
menn skröfuðu um, hvenær bylting
gæti talist lögleg. „Bylting er lög-
leg, þegar hún lukkast!“ sagði þá
Jón.
Jón Thor Haraldsson sagnfræð-
ingur skrifaði greinarkorn um þessi
orð Jóns Þorlákssonar í Sögu 1985.
Fann hann hliðstæðu í endurminn-
ingum norska stjórnmálamannsins
Trygve Bulls, sem kvað kennara
sinn í menntaskóla, Sigurd Høst
(1866-1939), eitt sinn hafa sagt í
kennslustund, að bylting væri rétt-
mæt, þegar hún heppnaðist.
Í Verklýðsblaðinu 25. apríl 1931
er hins vegar vitnað í sænska rithöf-
undinn Ágúst Strindberg um þetta:
„Hvenær er bylting lögleg? Þegar
hún heppnast.“ Ég fann þessi um-
mæli Strindbergs eftir nokkra leit í
„Tal till svenska nationen“ frá 1910,
sem prentuð er í heildarútgáfu
verka Strindbergs, 68. bindi, en það
kom út 1988. Hljóða ummælin svo á
sænsku: „Detta kan endast ske ge-
nom vad man kallar en revolution,
vilken, I fall den lyckas, blir sank-
tionerad.“ Þetta gerist aðeins með
því, sem kalla má byltingu, og hún
er lögleg, ef hún lukkast.
Hugsanlega hafa þessi orð fæðst
af sjálfu sér í munni Jóns Þorláks-
sonar, en einnig getur verið, að hann
hafi tekið eftir þessari tilvitnun í
Strindberg í Verklýðsblaðinu og
hugsunin meitlast í meðförum hans.
Það er síðan sitt hvað, uppruni
orðanna og merking. Hvenær lukk-
ast bylting, svo að hún verði lögleg?
Væntanlega þegar hún ber góðan
ávöxt. Í þeim skilningi voru bylting-
arnar í Bretlandi 1688 og Bandaríkj-
unum 1776 löglegar, því að með
þeim var rutt burt hindrunum á þró-
un og vexti án verulegra blóðsúthell-
inga. En franska byltingin 1780 og
hin rússneska 1917 voru samkvæmt
sama mælikvarða ólöglegar, því að
þeim lauk báðum með ósköpum.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hvenær er
bylting lögleg?Þjónusta
Vörubílastöðin Þróttur býður fjöl-
breytta þjónustu s.s. jarðefnaflutninga,
hífingar, fjarlægja tré og garðúrgang
o.fl. og ræður yfir stórum flota
atvinnutækja til margvíslegra verka.
Sjáðu meira á heimasíðunni okkar
www.throttur.is
ÞRÓTTUR TIL ALLRA VERKA
Þekking • Reynsla • Traust þjónusta
Þið þekkið okkur á merkinu
SÆVARHÖFÐA 12 · SÍMI 577 5400 · THROTTUR.IS
• Vörubílar
• Kranabílar
• Flatvagnar
• Körfubílar
• Grabbar
• Grjótklær
• Hellusandur
• Holtagrjót
• og óteljandi
aukabúnaður
Bílar - tækjakostur og efni