Morgunblaðið - 02.11.2013, Side 33

LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 2013 33
S
tyrmir Gunnarsson, ritstjóri Morgunblaðsins í
tæp 36 ár, 1972 til 2008 og starfsmaður rit-
stjórnar í 43 ár, var ritstjóri minn hér á blaðinu í
tæpan aldarfjórðung. Hann, rétt eins og Matt-
hías, ritstýrði okkur af festu, öryggi, víðsýni og
því sem hann sjálfur lagði jafnan mikla áherslu á,
sögulegri yfirsýn. Yfirsýn hans og þekking, varð iðulega til þess
að bæta þær fréttir og fréttaskýringar, sem við létum frá okkur
fara, þótt það bæri vissulega við, að átök væru um breytingar á
milli ritstjóra og blaðamanns. Blaðamaður hyggur að hann hafi
verið í hópi þeirra erfiðu, en er vissulega þakklátur fyrir þá góðu
ritstjórn sem hann laut og þær umbætur, sem skrifin tóku, í með-
förum Styrmis. Þrátt fyrir einstaka storm í vatnsglasi á milli mín
og Styrmis, með tilheyrandi hurðarskellum, vorum við ávallt og
erum vinir. Enginn hefur kennt mér meira í blaðamennsku en
Styrmir.
– Styrmir, þegar þú lítur til baka, hvað ber hæst í þínum huga,
þegar við tölum um málefnasigra Morgunblaðsins?
„Ég held að það hljóti að vera hálfrar aldar barátta blaðsins
í sambandi við aðild okkar að Atlantshafsbandalaginu og
vegna varnarsamningsins við Bandaríkin. Allt sem tengist
kalda stríðinu. Ég held það sé ekkert mál, á þeim tíma sem ég
þekki til, stærra en það. En fyrir þann tíma hafi baráttan fyrir
stofnun lýðveldis á Íslandi verið stærsta málið og er það auð-
vitað í hundrað ára sögu blaðsins. Það gleymist stundum að
það var ekki alger samstaða um stofnun lýðveldis 17. júní
1944.
Það verður ekki dregið í efa að Morgunblaðið hafði algjöra for-
ystu í kalda stríðs baráttunni, ásamt örfáum mönnum í forystu
Sjálfstæðisflokksins. Þá er ég fyrst og fremst að tala um Bjarna
heitinn Benediktsson og Geir heitinn Hallgrímsson og nokkra
menn sem tengdust þeim mjög náið. Ég held að þetta hafi verið
sá hópur sem hafi haldið uppi baráttunni fyrir þátttöku okkar í
samstarfi vestrænna þjóða eftir að seinni heimsstyrjöldinni lauk
og kalda stríðið hófst.“
– Morgunblaðið og kalda stríðið – hvað var þungbærast, erfiðast,
í sambandi við ritstjórnarskrif Morgunblaðsins, í baráttunni við
heimskommúnismann og Sovétríkin?
„Ég kann svo sem ekki að meta það, en ég ímynda mér, miðað
við það sem ég hef skoðað af blaðinu frá þessum tíma, áður en ég
byrjaði að vinna hér, að það hafi verið mjög erfitt tímabil á ár-
unum 1953 til 1956. Varnarliðið kom hingað eftir að Kóreustríðið
skall á. Kóreustríðið var í raun meginástæðan fyrir því að varnar-
liðið kom. Kóreustríðinu lauk á árinu 1953 og Stalín dó á svipuð-
um tíma. Sennilega hefur þetta tvennt haft mest áhrif á það að
nokkur stuðningur var við það meðal landsmanna og jafnvel inn-
an Sjálfstæðisflokksins á tímabili að þar sem Kóreustríðinu væri
lokið og minni hætta væri á átökum í Evrópu eftir lát Stalíns, þá
væri kannski ekki ástæða til þess að varnarliðið væri hér áfram
enda því lofað að svo yrði ekki á friðartímum.
Maður sér það á viðbrögðum þingmanna Sjálfstæðisflokksins
við þingsályktunartillögu sem vinstriflokkarnir fluttu vorið 1956,
um brottför varnarliðsins, að Sjálfstæðisflokkurinn hefur verið í
ákveðinni vörn í þinginu út af þessu máli þá. Ég ímynda mér að
það hafi líka þýtt að Morgunblaðið hafi átt einhverja erfiða daga í
sínum málflutningi á þessum árum.
En strax haustið 1956 var þetta ekki lengur álitamál. Upp-
reisnin í Ungverjalandi opnaði augu fólks fyrir því að það voru
engir friðartímar í Evrópu.
Næsti stóri slagur var á árunum 1971 til 1974, þegar vinstri-
stjórn Ólafs Jóhannessonar stefndi að því að vísa varnarliðinu úr
landi. Og það reyndust verða úrslitaátök. Þau voru mjög hörð, en
það var jafnframt mjög skemmtilegur tími.“
– Hvers vegna var það skemmtilegur tími?
„Það voru svo skýrar víglínur, mikil barátta og miklar hug-
sjónir á ferðinni, báðum megin frá og okkur gekk að mörgu leyti
mjög vel á blaðinu, frá degi til dags, þótt staðreyndin væri sú að
við náðum aldrei tökum á þessari baráttu fyrr en undir árslok
1973, þegar búið var að semja við Breta um 50 mílurnar. Átökin
við Breta höfðu þvælst fyrir okkur allan tímann, en eftir að samið
hafði verið, má segja að herstöðvarandstæðingar hafi verið á
skipulagslausum flótta.
Fyrrverandi andstæðingar nú samherjar
– Harkan í ritstjórnarskrifum dagblaðanna á þessum árum var
mjög mikil, ekki síst í Morgunblaðinu og Þjóðviljanum. Er gróið um
heilt?
„Já. Ég held það. Það er ljóst að margir af þeim sem börðust
mjög hart á árum kalda stríðsins, eru nú samherjar um grundvall-
armál íslensku þjóðarinnar. Þar á ég auðvitað við andstöðuna við
aðild Íslands að Evrópusambandinu. Lítið dæmi um það er að við
Ragnar Arnalds, fyrrverandi formaður Alþýðubandalagsins, erum
æskuvinir en höfum alltaf verið á öndverðum meiði í stjórnmálum.
Nú erum við pólitískir samherjar í því máli og höfum starfað mikið
saman síðustu árin. Ég leyni því að vísu ekki að stundum gjósa upp
í mér gamlir fordómar gagnvart fólki sem tengdist þessari baráttu
í kalda stríðinu en ég reyni þá að berja þá niður í sjálfum mér. Hins
vegar má vel vera að listamenn, sem urðu fyrir því að verk þeirra
voru dæmd á pólitískum forsendum eigi erfitt með að gleyma. Það
á t.d. við um merkilegt leikverk eftir Matthías Johannessen, sem
heitir Fjaðrafok og var sýnt í Þjóðleikhúsinu fyrir bráðum hálfri
öld. Matthías var í því verki langt á undan sínum samtíma en um-
fjöllunarefni verksins svonefnt Bjargsmál snerist í raun um ofbeldi
gagnvart börnum og unglingum, þar á meðal kynferðislegt ofbeldi,
sem er nú eitt helsta mál á dagskrá þjóðfélagsumræðna ekki bara
á Íslandi heldur um alla Evrópu a.m.k. og vafalaust víðar. Verkið
var hins vegar dæmt á pólitískum forsendum vegna þess að höf-
undurinn var ritstjóri þessa blaðs.“
Gríðarlega hörð átök
– Eitt helsta baráttumál Morgunblaðsins í áratugi var baráttan fyrir
því að Íslendingar nytu rentu af fiskimiðunum umhverfis Ísland.
Hvernig varð sú barátta að slíkri sannfæringu ykkar Matthíasar og
hvernig vilt þú lýsa þeim árangri sem baráttan skilaði?
„Þetta var fyrst og fremst mál Matthíasar og hans hugmynda
Skýrar víglínur, mikil bar-
átta og miklar hugsjónir
Viðtal Agnes Bragadóttir | agnes@mbl.is
Styrmir Gunnarsson, ritstjóri Morgunblaðsins í tæplega 36 ár, segir Morgunblaðið hafa haft algjöra forystu í kalda stríðs
baráttunni, ásamt örfáum mönnum í forystu Sjálfstæðisflokksins. Telur netið skipta sköpum fyrir framtíð blaðsins.
Það var Eyjólfur Konráð Jónsson, þá ritstjóri
Morgunblaðsins, sem fékk Styrmi til að koma til
starfa á Morgunblaðinu 1965. Hér eru þeir Eykon
og Styrmir staddir í prentsmiðju Morgunblaðsins.
SAMSTARF STYRMIS OG MATTHÍASAR
– Styrmir. Allan tímann sem ég vann á Morgunblaðinu undir ritstjórn
ykkar Matthíasar, og löngu áður en ég kom á Mogga, hygg ég að
altalað hafi verið á blaðinu að vart væru til ólíkari menn en þið Matt-
hías. Hver var galdurinn á bak við ykkar góða samstarf? Misstum
við kannski af heiftúðugum rimmum ykkar á milli?!
„Nei. Ég held að það hafi verið einhver tvö eða þrjú tilvik sem
Matthías talaði ekki við mig í nokkra daga. Tvö eða þrjú tilvik á
þessu langa árabili, það er nú ekki mikið. Ég held ég hafi einu sinni,
áður en ég varð ritstjóri, skellt hurðum og sagt að ég skrifaði ekki
gegn sannfæringu minni. Það snerist um Staksteina.
Þú spyrð um lykilinn að okkar góða samstarfi. Ég kem hér inn
1965 sem yngri maður en Matthías, sem hafði þá verið ritstjóri í 6
ár. Ég var bara stráklingur, sem snérist í kringum Matthías og Ey-
kon. Ég var bæði sendisveinn þeirra og aðstoðarmaður.
Ég var alltaf þeirrar skoðunar, öll árin sem ég var hér ritstjóri með
Matthíasi, að það leiddi af sjálfu sér, að hann hefði síðasta orðið.
Hann hafði síðasta orðið.
Okkur greindi sjaldan á um hluti. Þó man ég að okkur greindi á
um það, eftir flugslysið á Srí Lanka í nóvember 1978, hvorir ættu að
vera á forsíðunni, hinir látnu, eða hinir lifandi.“
– Matthías hefur viljað að myndir af þeim sem lifðu af, væru á for-
síðunni, ekki satt?
„Rétt hjá þér. Það voru umræður um þetta inni hjá Birni heitnum
Jóhannssyni, sem þá var fréttastjóri Morgunblaðsins, í eina þrjá
eða fjóra tíma með hléum. Ég sagði að það ætti að birta myndir af
hinum látnu á forsíðunni og sýna þeim með því virðingu, en Matt-
hías sagði að með því að birta myndir af þeim sem komust lífs af
væri Morgunblaðið að hylla
lífið.
Það endaði með því að
myndirnar af hinum látnu
voru á forsíðu. Ég man ekki
hvernig það gerðist.
Að öðru leyti held ég að
meginskýringin á þessu
góða samstarfi okkar Matt-
híasar hafi verið að Matt-
hías er alveg ótrúlega örlát-
ur maður tilfinningalega.
Það er óskaplega gott að
vinna með slíkum manni.
Hann var dálítið sérkenni-
legur að því leyti til að hann
vissi stundum hvernig mér
leið án þess að ég hefði
nokkuð tjáð mig um það.
Það gat verið mjög óþægi-
legt. Hann vissi stundum
hvað ég var að hugsa án þess að ég hefði sagt orð og það gat líka
verið óþægilegt.
En þetta tilfinningalega örlæti Matthíasar er einstakt að mínu
mati og það átti mikinn þátt í því að ekkert var sjálfsagðara í mínum
augum en að líta svo á að hann væri maðurinn sem hefði síðasta
orðið í öllu sem máli skipti.“
Forsíða blaðsins um flugslysið á Srí
Lanka 17. nóvember 1978.
Tilfinningalegt örlæti Matthíasar einstakt