Morgunblaðið - 25.10.2014, Page 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. OKTÓBER 2014
Suðurlandsbraut 48 (bláu húsin í Faxafeni) - Sími 553 3450 - Vefverslun: www.spilavinir.is - sendumumallt land!
afsláttur
Spil er frábær gjöf
Sendum
um allt land
spilavinir.is
Nýtt spurningaspil á íslensku.
Við aðstoðum þig við að velja spilin
og pökkum þeim inn í gjafapappír fyrir þig.
Sum orðasambönd eru tilgerðarleg, t.d. að „berja augum“ og „vera meðböggum hildar“ (áhyggjufullur, kvíðinn). Jón Friðjónsson segir íMerg málsins að líkingin í síðara orðatiltækinu sé óljós. Þeim munminni ástæða til að beita henni í daglegu máli.
Önnur orðasambönd eru ofnotuð, t.d. að „axla ábyrgð“. Við öxlum ábyrgð í
loftslagsmálum. Og systkini þurftu að axla ábyrgð vegna föður sem lést fyrir 28
árum. Í upphaf fréttar um það efni stóð: „Ábyrgð á námslánum getur náð út
fyrir líf og dauða“ (=út yfir gröf og dauða; hér mundi Eiður Svanberg (eidur.is)
tala um „fréttabörn“).
Ung kona á sveitasíma (feisbók)
var ekki ánægð með eftirfarandi
orðalag: „Víst að það er mottumars
ætla ég að safna skeggi!“; og: „Víst
þetta gengur svona illa ætla ég
bara að hætta við.“
Athugasemdin orsakaði heita
umræðu á sveitasíma. Dæmi: „Af
hverju er í lagi ef maður er góður í
íslensku að skíta yfir aðra sem eru
það ekki, bæði í ræðu og riti? Bú-
um við enn við þannig samfélag að
ef íslenskan er ekki fólks sterk-
asta hlið að þá má gjaldfella alla
þekkingu viðkomandi?“
Um þetta „víst“ er það að segja
að það sést víða á miðlum þar sem
búast mátti við „fyrst“ (=úr því
að). Þessi breyting virðist stafa af
misheyrn.
En hvað skal segja um sárindi
mannsins sem „skitið var yfir“?
Við getum ekki krafist þess að allir tali og skrifi óaðfinnanlega. Særum eng-
an, en ræðum samt um tungumálið á heimilinu og annars staðar, og leitum upp-
lýsinga á bin.arnastofnun.is og í handbókum (Íslensk orðabók, Mergur málsins
o.s.frv.). En við skulum gera kröfur til blaða- og útvarpsmanna.
Í útvarpinu var talað um „blikur á lofti“ í merkingunni jákvæð teikn. Þá hef-
ur upprunalegri merkingu verið snúið við. Blika er „aflangur (gulhvítur) skýja-
bakki, óveðursský“. Okkur líst ekki á blikuna: okkur þykir ástandið ískyggi-
legt.
Niðurstaða: Reynum þrátt fyrir allt að forðast nöldur. Reynum jafnvel að
vera skemmtileg (og stundum tvíræð) eins og vinur á sveitasíma: „Það eina
sem háir mér þessa dagana er að ég get ómögulega gert upp á milli jóla og ný-
árs.“ Ég gaf honum „lík“.
Það er örlítið pláss eftir. Ég var svo heppinn í vikunni að fá bók volga úr
prentsmiðjunni. Hún heitir Lungnafiskarnir og er eftir Gyrði Elíasson. Þetta
eru „smáprósar“. Einn prósinn kallast Slökunarmeistarinn og er um Símon:
„Hann var álitinn mjög latur, og var kallaður Símon Bólívar, af því að hann var
alltaf í bólinu þegar öðrum fannst að hann ætti að vera að vinna. Mig grunar að
það hafi verið pabbi sem fann upp á þessu auknefni, því hann var mjög áhuga-
samur um sögu og bókmenntir Suður-Ameríku“ (bls. 27). Annar prósi er um
austurrískan skógarvörð sem sagðist helst ekkert lesa, nema laufblöð. Ég las
tíu fyrstu prósana fyrir konuna mína og hún hefur sjaldan skemmt sér betur.
Ég lauma þessu að eiginmönnum sem vilja gleðja konuna sína.
Símon Bólívar
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Það er blómlegt menningarlíf á Íslandi en af ein-hverjum ástæðum eru ekki jafnblómlegar um-ræður um menningarmál. Það skortir ekki ákynningu á menningarviðburðum í fjölmiðlum en
kynning er eitt og efnislegar umræður annað. Það er lífleg
gagnrýni um menningarviðburði í fjölmiðlum en gagnrýni
um einstaka viðburði er ekki það sama og almennar efnis-
legar umræður um menningarlífið.
Hvað ætli valdi?
Ein ástæðan getur verið sú að það sama eigi við um
menningargeirann eins og um þjóðlífið allt, sem öldum
saman hefur einkennzt af of mikilli sundrungu. Það þarf
ekki löng samtöl við fólk, sem er virkt í menningarlífinu, til
að átta sig á, að þar ríkir ekki minni sundrung og óeining en
annars staðar í samfélagi okkar.
Það skortir ekki á verkefni og viðfangsefni á sviði menn-
ingar í þessu litla samfélagi. Hvenær verður gerð kvikmynd
um líf og ævi Jóhannesar S. Kjarval? Hvenær verður gerð
kvikmynd um líf árabátasjómanna
á Íslandi fyrir hundrað árum, sem
Jón Kalman Stefánsson hefur
skrifað magnaða sögu um? Hve-
nær verður Víkingur Heiðar Ólafs-
son gerður að sérstökum menning-
arlegum sendiherra þjóðarinnar
og gert kleift að spila í helztu tón-
listarsölum heims? Hvenær verður
menningarlífið á Íslandi hafið til
vegs í stað þess að hrekjast um í
jaðri samfélagsins?
Forsenda þess að það geti gerzt
er sú að fjármögnun menningarlífsins verði endur-
skipulögð. Framan af 20. öldinni fór sú fjármögnun fyrst og
fremst fram á vegum opinberra aðila, þótt einn og einn
stórhuga einstaklingur kæmi fram á sjónarsviðið, sem ekki
er ósanngjarnt að segja að Ragnar Jónsson í Smára hafi
verið eins konar samnefnari fyrir. Undir lok 20. aldar og í
byrjun þeirrar 21. fram að hruni var einkageirinn orðinn
umsvifamikill í fjármögnun menningarviðburða.
Það á ekki að gera lítið úr því framtaki en kostir þess og
gallar hafa nánast ekkert verið til umræðu. Eftir hrun fer
minna fyrir því að einkaaðilar fjármagni menningu, þó hef-
ur fjármálafyrirtækið Gamma vakið athygli fyrir frum-
kvæði á því sviði.
Vandinn, sem augljóslega fylgdi fjármögnun einkaaðila á
menningu á árunum fyrir hrun, var sá, að markaðsvæðing
menningarinnar var orðin of mikil. Hún birtist almenningi
m.a. í því að það var nánast ekki hægt að komast inn í Kjar-
valsstaði án þess að brjótast fyrst í gegnum víggirðingu
flaggstanga frá fyrirtæki. Sú birtingarmynd markaðs-
væðingar menningarinnar sást með ýmsum hætti annars
staðar.
Önnur vandkvæði á þess konar fjármögnun menningar-
lífsins voru þau að hún einkenndist um of af „maður-þekkir-
mann“. Í daglegu tali kallast það klíkuskapur, sem á sér
bæði jákvæðar hliðar og neikvæðar eins og við þekkjum. Og
enn annar fylgifiskur þeirrar fjármögnunar var að lista-
menn eða fólk þeim tengt þurftu að ganga á milli fyrirtækja
og snapa peninga hér og þar.
Hvað sem neikvæðum aukaverkunum af fjármögnun
einkageirans á menningarstarfsemi líður er ólíklegt að
tímar áranna fyrir hrun komi aftur. Raunar er æskilegt
frá sjónarhóli samfélagsins að þeir komi ekki aftur. En
hins vegar er kominn tími á að gert verði stórátak í að
koma fjármögnun menningarstarfsemi í nýjan farveg,
sem geti staðið til frambúðar að einhverju leyti.
Til eru þeir, sem telja að menningarlífið eigi bara að sjá
um sig sjálft. Finni það ekki peninga, þá það. Í þessu við-
horfi er fólginn grundvallarmisskilningur. Fyrir mörgum
áratugum var hér á ferð fulltrúi er-
lendra fjárfesta, sem voru að íhuga
uppbyggingu stóriðju á Íslandi.
Hann var spurður hvað mundi
ráða vali hans á landi fyrir slíka
fjárfestingu ef hin fjárhagslegu
kjör væru nánast þau sömu. Hann
svaraði á þann veg að hann mundi
velja það land, þar sem starfrækt
væri sinfóníuhljómsveit. Það væri
til marks um að í viðkomandi landi
þrifist menningarlegt samfélag,
sem hann vildi að starfsfólk sitt
lifði og starfaði í. Svarið sýndi að blómlegt menningarlíf
skilar fleiru en við kannski höldum.
Annað dæmi: Það hefur komið fyrir að Leikfélag Akur-
eyrar hefur sett á svið svo vel heppnaðar leiksýningar að
fólk hefur tekið sér ferð á hendur til Akureyrar til að sjá
þær sýningar. Hverjum skila slík ferðalög tekjum? Flug-
félagi Íslands, olíufélögum vegna benzínsölu, hótelum á
Akureyri vegna gistingar, veitingahúsum á Akureyri
vegna málsverða o.s.frv.
Menningarstarfsemi skilar oft tekjum til annarra en
þeirra sem fyrir þeim standa.
Orð eru til alls fyrst. Einkafyrirtæki hafa sýnt að þau
eru tilbúin til að leggja eitthvað af mörkum til menningar.
Það hefur ríkið líka gert sem og sveitarfélög. Í Kópavogi
er t.d. vel heppnað tónlistarhús og þar voru fyrir nokkrum
árum hugmyndir um óperuhús, sem ekki er ástæða til að
deyi. Í eina tíð var það brennandi hugsjón verkalýðs-
leiðtoga að uppfræða íslenzka alþýðu. Þá varð til Menn-
ingar- og fræðslusamband alþýðu.
Nú er tímabært að Illugi Gunnarsson menningar-
málaráðherra kalli saman ráðstefnu og bjóði þangað
fulltrúum menningarlífsins, einkafyrirtækja, verkalýðs-
félaga og sveitarfélaga, þar sem rætt verði um að þessir
aðilar sameini krafta sína um að setja á stofn öflugan
menningarsjóð með framlögum frá þessum aðilum öllum,
sem taki að sér fjármögnun menningarlífs á Íslandi næstu
áratugi.
Illugi Gunnarsson á að
stefna fulltrúum menningar-
lífs, fyrirtækja, verkalýðs-
félaga og sveitarfélaga til
fundar um fjármögnun
menningarstarfsemi.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Stórátak í fjármögnun
menningarlífsins
Eftir að ég sótti norræna sagn-fræðingamótið í Joensuu í
Finnlandi í ágúst 2014 og skoðaði
gamlar vígstöðvar við smábæinn
Ilomantsi, rifjaðist ýmislegt upp fyr-
ir mér um samskipti Íslendinga og
Finna. Stalín réðst á Finnland 30.
nóvember 1939, þremur mánuðum
eftir að þeir Hitler höfðu samið um
að skipta Mið- og Austur-Evrópu á
milli sín. Féll Finnland í hlut Stalíns.
Hann taldi sig geta lagt landið undir
sig á örfáum dögum, enda sendi
hann fram 450 þúsund hermenn.
Hann skipaði jafnframt finnska
leppstjórn í bænum Terijoki,
skammt frá landamærunum. Otto V.
Kuusinen var forsætisráðherra, en
íslenskir kommúnistar þekktu hann
vel frá fyrri tíð, því að hann sá ásamt
öðrum oft um Norðurlandamál í Al-
þjóðasambandi kommúnista í
Moskvu. Íslenskir kommúnistar
könnuðust líka við dóttur hans og
tengdason, Herttu Kuusinen og
Tuure Lehén. Þau hjón höfðu bæði
kennt í þjálfunarbúðum í Moskvu,
sem um tuttugu íslenskir komm-
únistar sóttu fyrir stríð. Hertta leið-
beindi nemendum í að senda dul-
málsskeyti, en maður hennar lýsti
því, hvernig skipuleggja skyldi
óeirðir, og skrifaði hann strang-
leynilega handbók um það. Varð
Tuure Lehén, sem var sænskumæl-
andi Finni, innanríkisráðherra í
leppstjórn Kuusinens.
Íslendingar fylgdust vel með tíð-
indum af finnsku vígstöðvunum.
Þegar leið fram í mars 1940, urðu
Finnar að sætta sig við flesta skil-
mála Stalíns, en hetjuleg barátta
þeirra varð þó til þess, að Kreml-
verjar hættu við hertöku landsins.
Eftir að fregnir bárust til Íslands af
raunum Finna, rann mörgum í skap,
ekki síst við íslenska kommúnista,
sem studdu Stalín ótrauðir. Her-
mann Jónasson, forsætisráðherra og
formaður Framsóknarflokksins,
spjallaði við nokkra aðra þingmenn
fimmtudaginn 14. mars 1940 inni í
svonefndu ráðherraherbergi. Örlög
Finna bar á góma, og var þungt í
mönnum. Dyrnar inn í herbergið
voru opnar, og stóð einn þingmaður
kommúnista, Brynjólfur Bjarnason,
í gættinni og lagði við hlustir. Her-
mann kvað íslenska kommúnista
þæga þjóna Stalíns. Þeir ættu því að
taka sér viðurnefnið Kuusinen, til
dæmis Brynjólfur Bjarnason Kuus-
inen og Einar Olgeirsson Kuusinen.
Brynjólfur reiddist, gekk inn í her-
bergið og sagði Hermanni, að hann
þyrfti ekki að dreifa neinum lyga-
sögum. Honum yrði ekki trúað, enda
væri hann landsfrægur fyrir
heimsku og ósannsögli. Hermann
vatt sér þá að Brynjólfi og laust
hann kinnhesti yfir borð, sem þar
stóð á milli þeirra.
Brynjólfur endurgalt ekki kinn-
hestinn, enda var Hermann gamall
glímukappi og rammur að afli. Urðu
nokkur blaðaskrif um þennan
óvenjulega viðburð, en engin eftir-
mál opinberlega. Leppstjórn Kuus-
inens hvarf úr sögunni strax eftir
friðarsamninga Finna og Kreml-
verja. En ríkisstjórn gat Hermann
ekki myndað með kommúnistum,
fyrr en eftir að Brynjólfur var horf-
inn af þingi 1956.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Vetrarstríðið og kinn-
hestur Hermanns