Fréttablaðið - 12.04.2014, Blaðsíða 98

12. apríl 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 54
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson velti
því fyrir sér af hverju
höfuðborg Íslands skyldi
endilega rísa á
sama stað og
fyrsti landnáms-
maðurinn
byggði sinn
bæ. En komst
svo að því að
spurningin
var á mis-
skilningi
byggð.
Ég man hvenær ég hugsaði það fyrst. Líklega var ég um tíu tólf ára gamall, það var sumar og ég hafði farið í bíltúr austur fyrir fjall með afa Kristjóni og ömmu Elísabetu á bláu Chevrolet Novunni, degi
var tekið að halla en sumarsólin skein enn í
vestri og við keyrðum rólega niður úr Svína-
hrauni og þá blasti Reykjavík við á nesi sínu
út í glitrandi Faxaflóann, byggðin furðu
ÞEGAR RÁDÝR OG VILLISVÍN
BJUGGU Í REYKJAVÍK
víðáttumikil í minningunni þótt það séu
fjörutíu ár síðan, og ég góndi út yfir borgina
og hugsaði með mér hvað það væri sérkenni-
legt að einmitt þarna úti á þessu nesi skyldi
fyrsti landnámsmaðurinn, Ingólfur Arnar-
son, hafa reist hið fyrsta býli á landinu en
svo skyldi rísa þar höfuðstaður landsins hátt
í þúsund árum seinna. Var það einskær til-
viljun eða var eitthvað sérstakt við þetta nes
sem beinlínis kallaði á að það hlyti að leika
svo stórt hlutverk í sögu fólksins sem settist
að í landinu?
Ég spurði ekki afa og ömmu, því ég var
ekki viss um að ég kynni að orða spurning-
una rétt og kannski fannst mér líka að ég
ætti að vita svarið og þyrfti ekki að spyrja.
En sannleikurinn er sá að þetta var í raun-
inni ágæt spurning og mér gekk lengi illa að
fá svar við henni.
Í þá daga hlaut ég að hallast að því að
þetta væri bara tilviljun. Í Landnámu er
það raunar fullyrt afdráttarlaust, því þar
segir að Ingólfur hafi varpað öndvegissúlum
sínum í sjóinn og strengt þess heit að reisa
sér bæ þar sem þær kæmu að landi. Svo
virðist sem ákvörðun Ingólfs um bæjarstæði
hafi verið mönnum ráðgáta þegar um það
leyti sem Landnáma var skrifuð eitthvað
um 300 árum eftir að Ingólfur settist hér að,
því ekki er nóg með að duttlungum sjávar-
strauma sé kennt um hvar hann byggði
bæinn sinn, heldur er þrællinn Karli látinn
lýsa sérstöku frati á bæjarstæðið með því að
segja að „til ills fórum vér um góð héruð, að
vér skulum byggja útnes þetta“.
Ómerkilegur staður, Reykjavík
Um það leyti sem þetta var fyrst fest á skinn,
kannski um 1150, þá hefur jörðin Reykjavík
sem sé ekki þótt merkilegri en svo að skýra
hefur þurft út fyrir fólki af hverju Ingólfur
settist einmitt þarna að, þótt hann hefði úr
öllu landinu að spila. Og það er líka mála
sannast að Reykjavík þótti heldur ómerkileg-
ur staður í margar aldir á eftir. Á þeim tíma
efldust ýmis höfuðból til skiptis og miðpunkt-
ar valdsins í landinu færðust eitthvað til en
aldrei virtist neitt til Reykjavíkur að sækja.
Í raun og veru var það varla fyrr en á átj-
ándu öld sem aftur spurðist til „útness
þessa“ þegar verslun hófst þar en
þegar byggð var einu sinni farin
að rísa kringum verslunina
þá virtist á nokkuð skömm-
um tíma liggja í augum uppi
að þessi staður væri öðrum
heppilegri undir þéttbýli.
Skúli Magnússon kom hér upp
Innréttingum sínum undir lok
aldarinnar og frá og með nítj-
ándu öld varð ekki aftur snúið,
borgin hlaut að rísa.
En hvers vegna? Jú, reyndar kemur
í ljós þegar landið er skoðað frá ýmsum
sjónarhornum að Reykjavík er einstaklega
vel í sveit sett með tilliti til samgangna, sér-
staklega við útlönd en síðan einnig innan-
lands svo það var engin vitleysa í Skúla að
setja upp bissniss sinn þar, og sömuleiðis var
skynsamlegt hjá kaupmönnum að treysta
alltaf meira og meira á höfnina í Reykjavík
umfram aðrar hafnir landsins. En spurn-
ingin er þá frekar, hvers vegna er
Reykjavík svo tengd við hið fyrsta
landnám bæði í Íslendingabók
og Landnámu? Hvað var það
við aðstæðurnar þá sem olli
því að Ingólfur Arnarson
valdi staðinn, þegar sagna-
ritarar bændahöfðingjanna
á tólftu öld skildu hvorki upp
né niður í því?
Tala nú ekki um þegar menn
hafa áttað sig á því að þótt ein-
hvern tíma kunni kannski að hafa
verið til maður sem hét Ingólfur og
bjó í Reykjavík, þá eru frásagnirnar um
landnám hans bara þjóðsögur og tilbúningur
frá rótum. Þá þarf að skýra af hverju þær
þjóðsögur snerust um Reykjavík sem fyrsta
landnámsstaðinn.
Ingólfur afskrifaður
Þegar ég rúllaði þarna niður úr Svínahrauni
með afa og ömmu fyrir margt löngu, þá var
ekki enn búið að afskrifa Ingólf að fullu sem
fyrsta landnámsmanninn. Mér fannst því
óskiljanlegt af hverju bóndabær, sem duttl-
ungar annaðhvort haföldunnar eða heið-
inna guða höfðu valið, skyldi endilega löngu
seinna reynast einmitt rétti staðurinn undir
höfuðstað landsins.
Það er nú komið í ljós fyrir allnokkru.
Fornleifauppgröftur í Reykjavík síðustu
áratugi og einna helst núna síðustu 5-10 árin
hefur fært okkur heim sanninn um nokk-
uð aðra Reykjavík en þann panilklædda
sögualdarbæ Ingólfs Arnarsonar sem ég sá
fyrir mér á mínum æskudögum. Ekki aðeins
hófst byggð í Reykjavík fyrr en útreikn-
ingar Landnámu gefa til kynna, heldur reis
byggðin líka nær örugglega kringum verstöð
sem kann að hafa verið haldið úti í Reykja-
vík á sumrin, jafnvel í marga áratugi áður
en fólk fór að setjast að allt árið og stunda
einhvern landbúnað að ráði. Ein kenning-
in er sú að í Reykjavík hafi verið bækistöð
rostungaveiðimanna en rostungar hafa þá
búið í stórhópum við Faxaflóa. Og kannski
var hér líka umskipunarhöfn rostungaveiði-
manna sem dvöldu á veiðislóð á Grænlandi.
Rostungstennur voru á níundu öld rándýr
munaðarvarningur í Evrópu af því ný fram-
rás múslima í Miðausturlöndum hafði lokað
verslunarleiðum með fílabein.
150 manna þorp
Um síðustu helgi sat ég nokkra fyrirlestra í
húsnæði landnámssýningarinnar við Aðal-
stræti, en á þeirri sýningu má sjá prýðilega
mynd af því hvernig menn ímynda sér
núna að fyrsta byggðin í Reykja-
vík hafi litið út. Allt er reynd-
ar á hverfanda hveli í þessum
fræðum þar sem mjög sterkar
vísbendingar eru nú komnar
fram í dagsljósið fyrir því að
byggðin ekki aðeins í Reykja-
vík heldur á Íslandi öllu sé
töluvert eldri en rannsóknir
höfðu áður gefið tilefni til að
trúa, en burtséð frá tímasetning-
um, þá komu athyglisverðar upplýs-
ingar fram í erindi Völu Garðarsdótt-
ur fornleifafræðings. Nýjustu rannsóknir
benda nefnilega til þess að í Reykjavík hafi
á landnámsöld (hvort sem það var einhverj-
um áratugum fyrr eða síðar) verið allt að
150 manna þorp. Svo mikið þéttbýli var ekki
til á Íslandi öldum saman, nema kannski í
kringum biskupsstólana þegar allra best lét.
En í þessu þorpi í Reykjavík á landnáms-
öld hafi alls ekki verið stundaður landbún-
aður framan af, nema í mýflugumynd
kannski, heldur hafi íbúarnir flutt
með sér bæði rádýr og villisvín
á fæti, sem þeir hafi síðan haft
sér til matar.
Þetta hafði ég að minnsta
kosti aldrei heyrt áður, að
hér hafi verið lifandi rádýr
á þessum tíma. Beinaleifar
í öskuhaugum hinnar fyrstu
Reykjavíkur sýna hins vegar
fram á það. Væntanlega hafa íbú-
arnir sleppt rádýrunum lausum á
kjarrið, sem þá var hvarvetna á nesinu
góða, og svo slátrað þeim sér til matar þegar
á þurfti að halda. Ekki er um það að ræða að
menn hafi komið með kjöt af dýrunum með-
ferðis þegar þeir komu hingað á vertíð, því
þá hefðu menn aðeins komið með útvalin
stykki, en beinin eru af heilum skepnum. Og
svínin voru ekki alisvín, heldur fúllbefarin
villisvín með vígtönnum og öllu saman.
Hvar eru rádýrin?
Niðurstöðurnar um sjávarþorpið Reykjavík
eru kannski ekki alveg óumdeildar ennþá
en þó virðist ljóst að landnámsbýli bónda-
karlsins Ingólfs Arnarsonar er alveg úr
sögunni. Og sú spurning, sem ég glímdi við
í bláu Novunni þegar við renndum í bæinn
að austan, hefur reynst á algjörum misskiln-
ingi byggð. Það var ekkert leyndardómsfullt
við að byggð skyldi byrja í Reykjavík né að
þar skyldi á endanum vaxa upp höfuðborg.
Reykjavík er einfaldlega rétti staðurinn til
að halda uppi samskiptum við útlönd. Spurn-
ingin sem ég hefði átt að spyrja var hins
vegar þessi:
Hvað gerðist á þeim rúmu 300 árum sem
liðu frá því að rádýr gengu laus í Reykjavík
og þangað til bændahöfðingjar tólftu aldar
fóru að láta skrifa Landnámu og enginn
mundi lengur af hverju menn höfðu á sínum
tíma „byggt útnes þetta“?
Og svo er önnur spurning: Af hverju gátu
nú ekki nokkur rádýr sloppið burt og lifað
af í blíðu veðurfari landnámsaldar svo hér
hefði mátt verða til rammíslenskur stofn
rádýra?
Nýjustu
rannsóknir
benda
nefnilega til
þess að í
Reykjavík
hafi á land-
námsöld
(hvort sem
það var
einhverjum
áratugum
fyrr eða
síðar) verið
allt að 150
manna þorp.
Svo mikið
þéttbýli var
ekki til á
Íslandi
öldum
saman,
nema
kannski í
kringum
biskupsstól-
ana þegar
allra best
lét.
ÍSLENSKT RÁDÝR
HINN HEFÐBUNDNI
INGÓLFUR
VILLIGÖLTUR
Nærandi
nammigott
Enginn
viðbættur
sykur!