Læknablaðið - 15.10.2002, Side 64

UMRÆÐA & FRÉTTIR / SIÐFRÆÐI OG TÆKNIHYGGJA
síðar, meðal annars vegna þess að pillan beindi at-
hygli fólks að kynlífi kvenna sem legið hafði í
þagnargildi fram að því. Við þetta kviknuðu ótal-
margar nýjar siðferðilegar spurningar og þannig
kom pillan róti á hugmyndaheim mannsins eins og
læknavísindin eru raunar alltaf að gera.
Ég tel að mannerfðavísindin muni hafa gríð-
arleg áhrif á hugsunarhátt okkar. Víða erlendis er
vinsælt að nota hugtakið „medicalisation“ um slík
áhrif en það hefur stundum verið þýtt sem sjúk-
dómsvæðing. Mér finnst betra að nota hugtakið
menningarlegar aukaverkanir heilbrigðisþjón-
ustunnar. Allir læknar þekkja aukaverkanir og
vita að þær geta birst með ýmsum hætti og oft í allt
öðrum hluta líkamans en þeim sem verið er að
lækna. Þær geta bæði verið góðar og vondar og
mega því alls ekki vera neikvætt hugtak. Menn
gera sér oft ekki grein fyrir þeim en þeir sem gera
það eru betri læknar fyrir vikið.“
Sólumennska með sjúkdóma
Menningarlegar aukaverkanir hafa verið töluvert
ræddar upp á síðkastið og rykið dustað af skrifum
Ivans Illich frá áttunda áratugnum en hann gaf út
fræga bók um þær sem hét Medical Nemesis. Þá
var honum ýmist mætt af algeru tómlæti eða mik-
illi hörku.
„Nú eru menn að velta fyrir sér hugmyndum
hans eins og sást til dæmis í þemahefti British
Medical Journal (1) í vor. Þar voru menningar-
legar aukaverkanir lækninga til umræðu og meðal
annars greint frá fyrirbæri sem enskumælandi
menn nefna „disease mongery“ eða sölumennska
með sjúkdóma. Víða er farið að bera á því að
lyfjaiðnaðurinn, sérfræðingar úr læknastétt og
jafnvel samtök sjúklinga sjái sér hag í því að ýkja
öll einkenni sem gætu bent til sjúkdóma. Með því
móti er reynt að auka þörfina fyrir meðferð og
sölu lyfja. Eitt dæmi sem nefnt var um slíkt var
nýtt lyf við skalla hjá karlmönnum sem læknir þarf
að ávfsa auk þess sem hann stjórnar meðferðinni.
Þess eru líka dæmi að menn ýki tölur um algengi
og verkanir sjúkdóma. Þannig segir til dæmis í
ofangreindu hefti BMJ að á undanförnum árum
hafi félagslegur kvíði (social phobia) verið „mark-
aðssettur" af mikilli hörku í Ástralíu, en háttsettur
yfirmaður tiltekins lyfjafyrirtækis hefur viðurkennt
að rangt hafi verið farið með tölur um útbreiðslu
sjúkdómsins í því skyni.
Tæknivæðing læknisfræðinnar ýtir undir nei-
kvæðar menningarlegar aukaverkanir því fólk fer
að líta á sjúkdóma sem tæknilegt vandamál. Það
fer að leita til læknis í tíma og ótíma og læknum
veitist erfitt að greina á milli þeirra sem eiga við
afmarkaða sjúkdóma að etja og hinna sem haldnir
eru leiða og tilgangsleysi sem á sér rætur í lífi nú-
tímamannsins. Við því duga engar tæknibrellur."
Siövit er verkleg þekking
„I framhaldi af þessum vangaveltum um tækni-
væðinguna hef ég tekið þátt í umræðum við há-
skólann í Björgvin um það hvernig hægt sé að
tryggja það að læknar verði ekki þröngri tækni-
hyggju að bráð, hvort hægt sé að setja inn í læknis-
námið mótvægi við tæknilegum hugsunarhætti.
Læknanemum er auðvitað ljóst að þeir eiga að
koma vel fram við sjúklinga en það er ekki hægt að
kenna siðvit í fyrirlestrasal. I Bandaríkjunum var
komið á fót svonefndum Medical Humanities í
flestum læknaháskólum á áttunda áratugnum en
þar var reynt að efla siðvit læknanema með því að
láta þá lesa heimspeki og bókmenntir. Þetta þykir
ekki hafa gefist nægilega vel.
Það sem menn hafa verið að komast að er að
siðvitið verður til í verklegri þjálfun, það er í sjálfu
sér verkleg þekking sem ekki verður lærð af bók.
Ég hef sjálfur upplifað hversu erfitt það getur ver-
ið að beita tæknilegri kunnáttu sinni og viðhalda
samtímis þeirri sýn á sjúklinginn að hann sé mann-
leg vera. Maður einbeitir sér við að nota tæknina á
svipaðan hátt og þegar bifvélavirki gerir við vél í
bíl. Munurinn er sá að læknirinn er að fást við
mannlega veru og það verður æ erfiðara að hafa
það hugfast eftir því sem tækninni fleygir frarn.
Mér hefur stundum flogið í hug að raunar sé
það merkilegt að flestir læknar skuli vera ágætis
siðferðisverur, þrátt fyrir námið. Það sýnir að við
hljótum að vera skynsemdarfólk í upphafi og að
þessi mikla tækniþjálfun megni ekki að skemma
okkur. Efling siðvits er ekki á námskrá lækna-
námsins og kennararnir tala sjaldan um það við
nemendur. Áherslan er lögð á raunvísindalegan
skilning og tæknilegar aðferðir.“
Sérfræðingar í að flokka
Eins og fram kom í upphafi starfar Stefán við
rannsóknir innan vébanda heimilislækningaskorar
Iæknadeildar háskólans í Björgvin. Eins og mörg-
um er kunnugt er skipulag heimilislækninga í
Noregi töluvert ólíkt því sem við eigum að venjast
hér á landi. Þar sem Stefán var í heimsókn á ís-
landi þegar deila heilsugæslulækna var á forsíðum
blaðanna var freistandi að spyrja hann álits á
stöðu heimilislækna hér og í Noregi.
„I Noregi halda heimilislæknar uppi öflugri
grunnþjónustu og aðrir sérfræðingar viðurkenna
að best sé fyrir sjúklinga að leita fyrst til lækna sem
eru sérfræðingar í að flokka sjúkdóma. Þau fræði
læra engir nema heimilislæknar sem kunna að
768 Læknablaðið 2002/88