Læknablaðið - 15.10.2002, Blaðsíða 71

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 148
Medicine
Reynir Tómas Geirsson, prófessor, sendi nýlega
bréf í pósti með stuttri hugleiðingu um enska orðið
og alþjóðlega hugtakið medicine. Hann sagði meðal
annars að innan þeirrar greinar, sem medicine nefnist
á ensku og læknisfræöi á íslensku, vinni margir sem
ekki eru læknar og hafa aðra grunnmenntun, en eigi
engu að síður fullt erindi og tilvistarrétt á þeim vett-
vangi. Reynir spurði hvort til væri - eða til mætti búa
- íslenskt orð sem hefði jafn víðtæka merkingu og al-
þjóðlega heitið medicine. Með því á Reynir væntan-
lega við að það íslenska heiti verði yfirheiti eða sam-
heiti fyrir þær fræðigreinar sem tengjast meðferð
sjúkdóma og umönnun sjúkra.
í fljótu bragði er undirrituðum ekki kunnugt um
slíkt orð. íðorðasafn lækna tilgreinir íslensku þýðing-
arnar: 1. lyf meðal. 2. lœkmsfrœði. 3. lyflœknisfrœði.
Læknisfræðiorðabók Dorlands tekur í sama streng: 1.
sérhvert lyf eða lœkningaúrrœði. 2. listin og frœðin
sem fást við greiningu og meðferð sjúkdóma og við-
hald heilsu. 3. meðferð sjúkdóma með öðrum hœtti en
skurðaðgerðum.
Medeor
Stutt innrás í orðsiijafræðina leiddi í ljós latnesku
sögnina medeor, að græða, lækna, létta, lagfæra, ráða
bót á, endurbyggja. Af henni eru talin dregin nafn-
orðin mcdicus. lœknir, og medicina, lœknislist, lœknis-
lyf. Finna má einnig nafnorðið medicamentum,
meðal, lyf lœkningaúrrœði.
Athyglisverð er þessi merkingarþróun frá hinu
ósértæka, að græða. yfir í hið sértæka, að lækna.
Reynir gefur í skyn að merkingarþróun hafi síðan
einnig orðið í heitinu medicine, frá því að ná ein-
göngu yfir fræði læknanna yfir í það að ná einnig yfir
fræði annarra starfsgreina sem sjúkdómum og lækn-
ingum tengjast.
Til að gera langa sögu stutta má benda á að þær
stofnanir sem taka á móti sjúkum eru nú oft nefndar
heilbrigðisstofnanir og að þær stéttir, sem þar starfa,
eru á sama hátt gjarnan nefndar heilbrigðisstéttir.
Undirritaður leggur því til að samheiti Reynis verði
fleirtöluorðið heilbrigðisfræði (þau heilbrigðisfræðin).
Bandaríska heitið Health Sciences Center yrði þá á
íslensku miðstöð heilbrigðisfræða.
Prodrome
Stefán Steinsson, geðlæknir á Akureyri, sendi tölvu-
póst og spurði hvort nota mætti nýyrðið ankenni sem
íslenskt heiti á því sem nefnist prodrome á ensku.
Stefán tilgreindi meðal annars íslenska orðið annes
sem dæmi um forskeytið an-, en -kenni er til dæmis
síðari hluti orðsins einkenni. Því er til að svara að
Orðsifjabókin telur að orðið annes hafi upphaflega
verið myndað með forskeytinu and- og nafnorðinu
nes. And- merkir gegn eða á móti og undirritaður tók
því lítið undir tillögu Stefáns.
Nafnorðið prodromus finnst í latínu og er komið af
nær samhljóðandi grísku orði prodromos. Það er notað
um þann sem fer á undan, undanfara. Iðorðasafn
lækna birtir í samræmi við þetta heitið undanfaraein-
kenni um enska heitið prodrome. Læknisfræðiorða-
bækur lýsa því að um sé að ræða einkenni sem er fyrir-
boði tiltekins sjúkdóms eða kemur í ljós áður en hann
hefur að öðru leyti gefið sig til kynna. Undanfaraein-
kenni lýsir því mjög vel, en orðið er langt og nokkuð
stirðlegt og því vildi Stefán bæta um betur. Undinitað-
ur svaraði að bragði og vildi byggja á þeirri hugmynd
Ensk-íslenskrar orðabókar Arnar og Örlygs að grísk-
latneska forskeytið pro- sé þýtt með íslensku forskeyt-
unum: fyrir- eða for-. Þannig varð til nýyrðið forein-
kenni sem stytta má í forkenni. Stefán tók tillögunni
nokkuð vel. Skoðanir annarra væru vel þegnar.
Prodromal
Rétt er svo að vekja athygli á ýmsum samsetningum
þar sem lýsingarorðið prodromal er notað með nafn-
orði, til dæmis prodromal period, prodromal sign og
prodromal stage. íðorðasafn lækna notar heitiðfyrir-
boðastig um þá síðast töldu, en hinar finnast ekki í
safninu. I samræmi við tillögu undirritaðs mætti nú
tala um forkennatíma og forkcnnastig. þegar vísað er
til þess tíma og þess stigs sjúkdóms sem forkenni (ft.
prodromata) eru til staðar. Forkennateikn gengur
sennilega ekki um prodromal sign, en vera má að
heitið forteikn sé nothæft. Með þessum hugleiðing-
um er undirritaður ekki að leggjast gegn heitunum
fyrirboðatími, fyrirboðatcikn og fyrirboðastig, heldur
aðeins að taka þátt í tilraun Stefáns til að finna ný og
styttri heiti.
Einkenni og teikn
íðorðasafnið birtir orðið teikn til þýðingar á því sem
sign nefnist á ensku. Orðsifjabókin segir að nafn-
orðið teikn sé merki, tákn eða fyrirboði og að upp-
runa og merkingu sama orð og tákn. íðorðasafnið
útskýrir sign þannig: Hlutlcegur vottur eða líkamlegt
merki sjúkdóms sem aðrir en sjúklingurinn geta gengið
úr skugga um að er til staðar.
Þess má um leið geta að heitið symptom. einkenni
sjúkdóms, hefur löngum verið formlega skilgreint
sem það huglæga sjúkdómseinkenni sem sjúklingur-
inn sjálfur verður var við og leiðir til þess að hann
kvartar. Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir þannig:
sérhvert huglœgt merki um sjúkdóm eða ástand sjúk-
lings, þ.e. það merki sem sjúklingurinn sjálfur skynjar.
Á námsárum undirritaðs í læknadeild lögðu sumir
kennaranna ríka áherslu á að rugla ekki saman ein-
kennum og teiknum.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Læknablaðið 2002/88 775