Læknablaðið - 15.02.2003, Page 67

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 152
Eii
Ólafur Örn Arnarson, fyrrverandi yfirlæknir á
LSH, sendi tölvupóst og bað um umfjöllun um orðið
einkavæðing. Hann sagðist telja að þetta orð væri
„misnotað“ í umræðu um heilbrigðismál og vísaði
þar sérstaklega til stjórnmálamanna. Tilefnið í þetta
sinn var þó útvarpsfréttaviðtal við formann L.I. Um
það segir Ólafur: Þar kom fram sú skilgreining að
einkavœðing í heilbrigðisþjónustu þýddi að sjúklingar
misstu réttindi sín í tryggingakerfinu ogyrðu að borga
lœknum fullt verð fyrirþeirra þjónustu. Ólafur heldur
áfram og kveður fast að orði: Þetta er alröng notkun á
þessu orði og er skaðleg að mínu mati.
Einka-
Undirritaður lagðist í uppflettingar í orðabókum til
að afla haldbærra upplýsinga. í nýrri útgáfu Eddu á
íslenskri orðabók kemur fram að orðhlutinn einka-
sé forliður með ýmsar en skyldar merkingar: 1. einn
(sbr. einkabarn), 2. œtlaður einum (sbr. einkaher-
bergi), 3. sem varðar einstaklinginn en ekki samfélag
sem hann tilheyrir (sbr. einkalíf), 4. í eigu (þjónustu)
einstaklinga (en ekki ríkis, sveitar- eða samvinnu-
félaga) (sbr. einkafyrirtæki), 5. ágœtur, dýrlegur (sbr.
einkafljóð = ágæt kona).
Væðing
I sömu orðabók má finna sögnina að væða, klœða,
færa í föt, útbúa með, koma á. Rafvæða merkir
þannig að búa rafmagni, siðvæða að bæta siðferði
manna, iðnvæða að koma á fót iðnaði og tölvuvæða
að beita tölvutækni við verk. Islensk orðsifjabók segir
sögnina dregna af nafnorðunum voð og váð sem
merktu ofinn dúkur, klœði, segl (í skáldamáli) eða
stórt net. Þarna er því um skemmtilega myndræna lík-
ingu að ræða, sem lýsa má á ýmsa vegu: Gamla við-
fangsefnið er vafið eða sveipað nýjum dúki eða klæði.
Gamla viðfangsefninu er siglt áfram undir nýju segli.
Gamla viðfangsefnið er fangað í nýtt, stórt net.
Einkarekstur
Orðið einkavæðing er ekki að finna í Orðabók Há-
skólans, en þar eru nokkur dæmi frá 20. öld um orðið
einkarekstur. Af dæmunum virðist mega skilja að
einkarekstur sé andstæða ríkisrekstrar, bæjarrekstrar
og félagsrekstrar, tákni rekstur fyrirtækja eða starf-
semi á vegum einkaðila. I Orðabanka íslenskrar mál-
stöðvar kemur fram að orðið einkarekstur sé sam-
heiti við orðið einkaframtak sem táknar atvinnustarf-
semi einstaklinga eða fyrirtœkja í einkaeign. Einka-
væðing er svo í Hagfræðiorðasafninu tilgreint sem
þýðing á enska orðinu privatization, þ.e. breyting á
opinberum rekstri í einkarekstur, t.d. með sölu opin-
berra stofnana ogfyrirtœkja til einkaðila.
Niðurstaða undirritaðs er því ótvírætt sú að orðið
einkavæðing tákni einfaldlega það að koma á einka-
rekstri. Einka- vísar í fjórða merkingarliðinn í ís-
lenskri orðabók, og táknar í eigu einstaklinga og væð-
ing táknar, eins og í tilgreindu dæmunum, að koma
einhverju á. Hitt er svo vel þekkt að orð og heiti sem
tengjast ákveðnu gildismati eða afstöðu fái meðvitað
eða ómeðvitað neikvæða merkingu í hugum hags-
munaaðila. Það er einmitt eitt áróðursbragðið í stjórn-
málunum að gera tiltekin heiti og hugtök í málflutn-
ingi andstæðinganna tortryggileg með því að gefa
þeim neikvæða sérmerkingu á einn eða annan hátt.
Eitt snilldarlegt dæmi um slíkt er einmitt orðið einka-
(vina)væðing. Ólafi Erni til huggunar má hins vegar
benda aftur á fimmta merkingarliðinn hér að framan,
einka- getur táknað ágœtur, dýrlegur.
Varðeitill
í 149. pistli (Lbl 2002; 88: 857) var rætt um enska
heitið scntinel node og stungið upp á íslenska heitinu
útvarðareitill. Jafnframt var þar sagt að erfitt hefði
reynst að finna heitið í læknisfræðiorðabókum og gefið
var í skyn að heitið gæti því verið að falla úr notkun.
Baldur Sigfússon, röntgenlæknir, hringdi og sagði að
það væri nú síður en svo. Hann sagði heitið mikið
notað í tengslum við skurðaðgerðir vegna krabba-
meins í bijóstum. Umræddur eitill væri þá gjarnan
leitaður uppi og jafnvel merktur sérstaklega til nánari
skoðunar. Baldur benti síðan á Þorvald Jónsson,
skurðlækni, sem aðspurður sagðist nota íslenska
heitið varðeitill og upplýsti að einnig hefði komið
fram heitið markeitill. Bæði þessi heiti eru góð.
Gaman væri nú að heyra skoðanir annarra lækna.
Brjóstaadgerðir
f sama símtali lét Þorvaldur þess getið að nú vantaði
íslenskt heiti á skurðaðgerðir á brjóstum sem eru
þannig framkvæmdar að sem minnst sé fjarlægt af
heilbrigðum brjóstavef. Þær falla undir það sem á
ensku nefnist breast conserving surgery. Sögnin to
conserve merkir samkvæmt Ensk-íslenskri orðabók
Arnar og Örlygs vernda, geyma, varðveita, nýta með
forsjálni, spara. í Samheitaorðabókinni má finna
fleiri orð til umhugsunar: gœta, halda í, halda til haga,
verja, vernda. Undirritaður leggur í bili lil að slíkar
aðgerðir verði flokkaðar sem varðveisluaðgerðir.
Brjóstaskurðlæknar gætu svo komist skrefi framar en
við hinir, á þessum síðustu og verstu tímum, ef þeir
tækju upp heitið sparnaðaraðgerðir. Óskað er eftir
fleiri tillögum.
Incidentaloma
Ari Jóhannesson, lyflæknir, hringdi og bað um að-
stoð við að finna heiti á hnúta og æxli sem finnast af
tilviljun. Slíkt kemur til dæmis fyrir við tölvusneið-
myndatöku af nýrnahettum og hafa slík fyrirbæri
fengið enska heitið incidentalonia.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Læknablaðið 2003/89 159