Læknablaðið - 15.05.2003, Síða 8

RITSTJÓRNARGREINAR
röskunum gagnast fjölda sjúklinga, á hinn bóginn
væru það léiegar lækningar að þagga niðri í fólki með
slíkum lyfjum en aðhafast ekkert annað ef vanlíðan
þess má rekja til pólitísks eða félagslegs misréttis. Þá
ætti hugtakið sjúkdómsvæðing vel við því þannig
myndu læknar með óbeinum hætti breiða yfir misrétti
og gera fórnarlömbum þess bjarnargreiða með því að
halda að þeim skammtímalausnum.
Sjúkdómsvæðing
Hugtakið sjúkdómsvæðingu (e. medicalization) má
nota um það þegar lögsaga læknavísindanna eða
læknisfræðilegs hugsunarháttar víkkar. Flestir líta svo
á að sjúkdómsvæðing í þessum skilningi hafi í mörg-
um tilvikum leitt til mannúðlegri og skynsamlegri af-
stöðu gagnvart þeim sem minna mega sín heldur en
áður á öldum. Þannig er sitthvað sem áður taldist
glæpur, synd eða annars konar ónáttúra nú skilið
læknisfræðilegum skilningi og meðhöndlað sem slíkt
(þetta á til dæmis að meira eða minna leyti við um
fíkniefnaneyslu, geðveiki og jafnvel sjálfsvíg). Á hinn
bóginn er ekki tryggt að sjúkdómsvæðing sé að öllu
leyti eða í öllum tilvikum til góðs. Kjarninn í „sjúk-
dómsvæðingargagnrýninni“, sem fyrst var sett fram á
skýran hátt af Ivan Illich á áttunda áratug síðustu ald-
ar, er að með því að leggja ofurkapp á tæknilega bar-
áttu gegn þjáningu og dauða rýri læknavísindin og
heilbrigðiskerfi vestrænna þjóða getu manna til að
takast sjálfir á við tilveruna. „Ólögmætir" landvinn-
ingar læknisfræðinnar í nafni baráttunnar fyrir bættri
heilsu eru sagðir bitna á öðrum verðmætum og
stefnumiðum sem ekki séu síður mikilvægir í mannlíf-
inu heldur en þau sem hæst ber í heilbrigðisþjónustu.
Fyrir rúmu ári var heilt hefti tímaritsins BMJ helg-
að sjúkdómsvæðingu. Vaxandi afskipti læknavísind-
anna af ellihrumleika og ellidauða, af kynlífi og fæð-
ingum eru meðal dæma sem rætt er um í þessu tíma-
riti. í inngangi eftir Richard Smith, ritstjóra tímarits-
ins, segir meðal annars að þótt læknum hafi þótt
gagnrýni Illich fráleit á sínum tíma, hafi ýmislegt
breyst á síðastliðnum aldarfjórðungi og læknum
kunni nú að þykja ríkari ástæða en áður til að velta
fyrir sér skaðlegum áhrifum af heilbrigðisþjónustu.
Lokaorð
Ekki verður afsannað að sjúkdómsvæðing sé skaðleg
í ofangreindum skilningi með því að skírskota til hins
háleita tilgangs lækninga eða benda á góðan árangur
af tilteknum læknisverkum. Á hinn bóginn hafa
hvorki Illich né aðrir sýnt fram á með óyggjandi hætti
að læknavísindin hafi raunverulega drepið sjálfs-
bjargarviðleitni Vesturlandabúa í dróma né gert þá
að heilbrigðis- og tæknifíklum. Erfitt er að henda
reiður á þeirri þróun sem hér um ræðir - menningar-
heimur okkar er margslunginn og fátt í honum ein-
göngu svart eða hvítt. En færa má fyrir því rök - og
það hefur Páll Skúlason gert ötullega - að eitt brýn-
asta verkefni nútímasamfélags sé að tryggja að tækni-
vísindum sé beitt til góðs, að mannlegir hagsmunir
víki ekki fyrir hugsunarlausum tæknibrellum. Sé
þetta rétt gildir þetta væntanlega um læknavísindin
ekki síður en önnur vísindi, og ef svo er má líta á
„sjúkdómsvæðingargagnrýnina“ sem áminningu um
ákveðnar öfgar sem brýnt er að varast.
Heimildir
Conrad P, Schneider JW. Deviance and medicalization. From
badness to sickness. Philadelphia: Temple University press,
1992.
Getz L, Kirkengen AL. Ultrasound screening in pregnancy: ad-
vancing technology, soft markers for fetal chromosomal aber-
rations, and unacknowledged ethical dilemmas. Soc Sci Med
2003; 56: 2045-57.
Fisher ES, Welch HG. Avoiding the unintended consequences of
growth in medical care. How might more be worse? JAMA
1999; 281:446-53.
Hjörleifsson S. Launhelgar læknavísindanna og aukaverkanir af
lækningum, Skírnir 1998; 172: 456-75.
Illich I. Limits to medicine. London: Marion Boyars, 1976.
McGuire MB. Religion, the social context. Wadsworth, 1997.
Skúlason P. Pælingar, Reykjavík: ERGO. 1987.
Smith R. Too much medicine? Almost certainly. BMJ 2002; 324:
859-60.
Strand R, Schei E. Gj0r kunnskap vondt? Tidsskr Nor Lægeforen
2001;121:1502-6.
380
Læknablaðið 2003/89