Læknablaðið - 15.02.2006, Blaðsíða 14

FRÆÐIGREINAR / ÁTRASKANIR
enn sem kornið er í DSM-IV greiningarkerfinu (4).
Þessari sjúkdómsgreiningu verða ekki gerð frekari
skil í þessari grein.
Fáar og litlar rannsóknir eru til á íslandi um
átraskanir og engar ritrýndar fræðigreinar um
átraskanir á Islandi er að finna í erlendum tíma-
ritum (leit á pubmed/medline). í Læknablaðinu
birtist síðast yfirlitsgrein um lystarstol árið 1985 og
í sama blaði er önnur grein þar sem lýst er atferl-
ismeðferð hjá sex lystarstolssjúklingum á geðdeild
Landspítalans (5, 6). Nokkrar minni rannsóknir
hafa verið gerðar við félagsvísindadeild Háskóla
íslands og Kennaraháskóla íslands og hafa flestar
fjallað um megrunaráráttu unglinga og tengsl við
holdafar og útlit (7, 8). Einnig hafa verið gerðar
nokkrar minni rannsóknir á faraldsfræði og verður
þeim gerð skil hér síðar.
í þessari grein verður gerð grein fyrir þremur
flokkum átraskana og helstu rannsóknum sem
gerðar hafa verið á einkennum og greiningar-
viðmiðum þeirra. Jafnframt verður fjallað um
framvindu, þróun og faraldsfræði átraskana og
tengslum þeirra við aðra geðsjúkdóma og líkam-
lega fylgikvilla.
Lystarstol (Anorexia nervosa)
Greiningarviðmið og einkenni
í DSM-IV eru tilgreind fjögur greiningarviðmið
fyrir lystarstol (4) en þau má sjá í töflu I.
Tafla I. Greiningarviðmið DSM-IV fyrir lystarstol (4).
A. Neitað að viöhalda líkamsþyngd innan eðlilegra marka miðað við aldur og
hæð (þ.e. að vega minna en 85% af eðlilegri þyngd; eða að þyngdaraukning
á vaxtartíma veröur of lítil þannig að þyngd veröur lægri en 85% af eölilegri
þyngd).
B. Mikill ótti við að þyngjast eða verða feit(ur), jafnvel þótt viðkomandi sé undir
eðlilegum þyngdarmörkum.
C. Trufluð skynjun á eigin líkamslögun og þyngd, sjálfsmat (sjálfsmynd) óeðlilega
háð líkamslögun og þyngd, eða afneitun á hversu alvarlega lítil núverandi þyngd
er.
D. Tíöastopp meðal kvenna, það er að hafa ekki haft blæðingar samfleytt í þrjá
mánuði. (Kona er talin hafa tíðastopp ef bleeðingar koma eingöngu í kjölfar
hormónagjafar.)
DSM-IV tilgreinir einnig tvær megingerðir lystarstols:
Takmarkandi gerð (Restricting type): á tímabili lystarstols stundar viökomandi
ekki reglulega ofát eða hreinsunarhegöun (það er framkallar uppköst, misnotar
hægðalosandi lyf, þvaglosandi lyf eða stólpípu).
Ofáts/hreinsandi gerð (Binge eating/purging type): á tímabili lystarstols
stundar viökomandi reglulega ofát eða hreinsunarhegðun (það er framkallar
uppköst, misnotar hægðalyf, þvaglosandi lyf eða stólpípu).
ICD-10 tilgreinir einnig nokkur greiningarskil-
merki fyrir lystarstol (9) en skilmerkin eru lítils-
háttar frábrugðin og greina almennt ekki í undir-
flokka eins og DSM greiningarkerfið gerir.
Megrunarárátta (drive for thinness) og brengl-
uð líkamsímynd eru aðal sálfræðilegu einkenni
lystarstols. Þessi einkenni hafa tilhneigingu til að
versna eftir því sem sjúklingurinn léttist en jafn-
vel eftir að kjörþyngd er náð geta þau verið lengi
til staðar og auka hættu á bakslagi í sjúkdóminn.
Langvinnu lystarstoli fylgja oft alvarlegir líkam-
legir fylgikvillar vegna næringarskorts og sjúk-
lingar leita mikið til ýmissa sérfræðilækna vegna
líkamlegra einkenna. Má þar nefna helst kven-
sjúkdómalækna, meltingarlækna, húðlækna auk
heimilislækna. Er mikilvægt að læknar séu með-
vitaðir og spyrji opinskátt um einkenni lystarstols
sé grunur um slíkt. Algengir líkamlegir fylgikvillar
hjá konum með lystarstol eru ófrjósemi, beingisn-
un og beinþynning, hægur hjartsláttur, fækkun á
hvítum blóðkornum, lágur blóðþrýstingur og Iágur
líkamshiti (10).
Vandamál við meðferð á lystarstoli er að sjúk-
lingar afneita iðulega ástandi sínu og skortir innsæi
í eigin sjúkdóm. Þeir kæra sig sjaldnast um neinar
breytingar og sýna frekar mótspyrnu en áhuga
og samstarfsvilja í meðferð. Þeir leita því sjaldan
meðferðar að eigin frumkvæði. Hornsteinn með-
ferðar er því stöðug hvatning til að auka vilja sjúk-
lings til breytinga.
Megingerðir lystarstols, takmarkandi gerð og
ofáts/hreinsandi gerð, eru að mörgu leiti mismun-
andi. Það sem einkennir takmarkandi gerðina
er ofurstjórn og þráhyggja. Sjúklingar geta auð-
veldlega svelt sig og missa sig ekki í átköst eða
nota hreinsunarhegðun. Það sem einkennir ofáts/
hreinsandi gerðina eru hins vegar sveiflur frá mik-
illi sjálfsstjórn til hvatvísrar hegðunar. Sjúklingar
eiga erfiðara með að fasta og leyfa sér að borða
eða missa sig í átköst vitandi það að þeir muni beita
hreinsunarhegðun eftir máltíð. Einstaklingar með
ofáts/hreinsandi gerðina stunda oftar sjálfsskað-
andi hegðun og eru líklegri til að misnota áfengi og
önnur vímuefni en einstaklingar með takmarkandi
gerð. Þá eru þeir einnig félagslega og kynferðislega
virkari (4). Þessi skipting á lystarstoli í tvær megin-
gerðir hefur verið umdeild en getur haft ákveðið
meðferðarlegt gildi er snýr að meðhöndlun á
líkamlegum og geðrænum fylgikvillum. Nýleg
langtímarannsókn, þar sem fylgst var með 136 lyst-
arstolssjúklingum yfir átta til tólf ára tímabil studdi
ekki þessa skiptingu lystarstols í takmarkandi gerð
og ofáts/hreinsandi gerð. Við átta ára eftirfylgni
fóru 62% lystarstolssjúklinga af takmarkandi gerð
yfir í lystarstol af ofáts/hreinsandi gerð. Þetta gæti
bent til að lystarstol, takmarkandi gerð sé aðeins
ákveðið stig í þróun sjúkdómsins (11).
Þróun og framvinda lystarstols
Orsakir lystarstols eru samspil erfða og umhverfis
og það er einstaklingsbundið hvaða ytri þættir
hrinda sjúkdómnum af stað. Ástæður geta verið
98 Læknablaðið 2006/92