Læknablaðið - 15.04.2006, Blaðsíða 88

UMRÆÐA & FRETTIR / TAUGASALFRÆÐI
Markmið og framlag taugasálfræðilegs mats
Claudia Ósk
Hoeltje
clcmdiaosk@minnir.is
Höfundur er sálfræðingur
og hefur sérhæft sig
í taugasálfræðilegu
mati og greiningu á
miðtaugasjúkdómum svo
og skaða í miðtaugakerfi og
endurhæfingu á fylgikvillum
þess.
Taugasálfræði er ung, hagnýt vísindagrein á
mörkum sálfræði, taugalæknisfræði og geðlækn-
isfræði og mælir samband á milli atferlis, hugrænn-
ar getu og heilastarfsemi.
Taugasálfrædilegt mat í klínískri vinnu
Markmiðið með taugasálfræðilegu mati í klínískri
vinnu er að prófa röskun á hugrænni getu og að
samræma og rökstyðja niðurstöður og batahorfur
(prognosis) í ljósi taugafræðilegar þekkingar. í
sambandi við minni er taugasálfræðileg prófun
fólgin í því að geta aðskilið eðlilega hversdags-
lega gleymsku frá alvarlegri minnisskerðingu og
gefið þannig vísbendingar um hvort um hrörn-
unarsjúkdóm sé að ræða. Þættir sem eru próf-
aðir með taugasálfræðilegu mati eru í mjög grófum
dráttum greind, minni og undirþættir þess, mál
og tal, athygli, einbeiting og hugrænn hraði, sjón-
ræn úrvinnsla, og framkvæmdastjórn (executive
function) eins og frumkvæði, áætlun, skipulagning,
dómgreind og fleira.
Framlag taugasálfræðilegs rnats fyrir fullorðna
er af ýmsum toga. Það:
• lætur í té ítarlega þverskurðarmynd af hug-
rænni getu einstaklings.
• stuðlar að taugasálfræðilegri greiningu á
vefrænum sjúkdómum miðtaugakerfis.
• hjálpar til við að skýra taugasálfræðilega
mismunagreiningu með því að afmarka sjúk-
dóma (til dæmis vefræna frá starfrænum sjúk-
dómum, hrörnunarsjúkdóma frá „pseudo-
dementia" eða „MCI - Mild Cognitive
Disorder“, flogaveiki frá „somatoform“
sjúkdómum, svo eitthvað sé nefnt).
• mælir breytingu skilvitslegrar skerðingar
(review assessment).
• skilgreinir hugræna veikleika og styrkleika
sem forsendu endurhæfingar.
• mælir með sérhæfðri endurhæfingu (til
dæmis klínískri sálfræði, félagsráðgjöf, iðju-
þjálfun, hjúkrun og taugasálfræði).
• mælir framför í endurhæfingu.
• veitir upplýsingar varðandi hæfni einstak-
lings til lagalegra ákvarðana, öryggis (til
dæmis við akstur), fjármála, sjálfstæðis, eða
atvinnu og skólamála.
• metur grunnlínu sem viðmið til að kanna
áhrif skurðaðgerða á hugræna getu (til
dæmis „corpus callosotomy“ á flogaveiki-
sjúklingum).
• mælir grunnviðmið til að meta áhrif lyfja-
meðferða á hugræna getu í hrörnunarsjúk-
dómum, eins og andkólínesterasar.
Taugasálfræðilegt mat er hins vegar með tak-
markað gildi:
• Ef hugræn geta er varanleg og marktækt skert
(>2 staðalfrávikum undir meðallagi) á mörg-
um taugasálfræðilegum sviðum eins og gerist
þegar hrörnunarsjúkdómur er langt genginn.
• í bráða ástandi eftir heilaskaða (af völdum
mjög slæmra höfuðáverka, heilablóðfalla,
súrefnisskorts og smitsjúkdóma).
• Ef sjúklingurinn þjáist af öðrum alvarleg-
um geðrænum sjúkdómum eða alvarlegum
vefrænum fylgikvillum.
Taugasálfræðileg mat í vísindalegum rann-
sóknum
A síðustu tveimur til þremur áratugum hafa
vísindalegar niðurstöður á sviði taugasálfræði,
taugalæknisfræði, taugasjúkdómafræði og mynd-
greiningar aukið gífurlega skilning okkar á þeim
taugasálfræðilegum þáttum og mynstrum sem
aðgreina sjúkdóma miðtaugakerfis. Segja má til
dæmis, að skert kennslaminni til viðbótar við
skerðingu á frjálsri upprifjun sé líklegt að endur-
spegla truflun í minnisgeymd, samsvarandi skaða
á sæhesti (hippocampus), heilasvæði sem verður
fyrir áhrifum í Alzheimers sjúkdómi. Skert frjáls
upprifjun en varðveitt kennslaminni segja hins
vegar til um að erfiðleikar við upprifjun geta verið
vegna skorts á aðgengi að upplýsingum sem oft
benda til skerðingar á „fronto-striatal circuity“
og samsvarar meðal annars þekktum skemmd-
um í Parkinsons og skildum taugasjúkdómum.
Hvatvísi, afhömlun og skortur á innsæi, framsýni
og félagslegri dómgreind benda til skaða á „orbito-
frontal cortex", heilasvæði sem oft verður fyrir
áhrifum í höfuðáverkum, svo og á byrjunarstig á
„fronto temporal dementia“. Truflanir á sjónrýmd-
arskynjun endurspegla skerðingu í hnakkablaði,
meðal annars í samræmi við það sem vitað er um
„Lewy Body“ sjúkdóm. Má svo lengi telja en hins
vegar eru ofannefnd sambönd miklu flóknari en
hér er tilgreint. Koma við sögu til dæmis breytingar
á taugaboðefnum, breytingar í frumunum sjálfum,
geðræn áhrif og flókin innbyrðis tengsl á milli mis-
munandi heilasvæða.
340 Læknablaðið 2006/92