Læknablaðið - 15.10.2007, Page 57

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 202
Vilsa, vökvi og vessi
Exudate og transudate
Eyþór Björnsson, lungnalæknir, hafði samband og
bað um íslensk heiti á exudate (L. exsudatum) og
transudate (L. transsudatum). Þau fundust með
einfaldri uppflettingu í íðorðasafni lækna: exudate
er nefnt vilsa og transudate er nefnt útvessi. Bæði
erlendu orðin er komin úr latínu þar sem forskeytið
ex- merkir út, burt, frá og forskeytið trans- merkir
gegnum, yfir, um. Síðari orðhlutinn -(s)udate er
sennilega dreginn af sögninni sudare, svitna.
í læknisfræðiorðabókum eru þessi heiti útskýrð
þannig að exudate tákni vökva sem hafi lekið úr
æðum, oftast í tengslum við bólgu. Þessi vökvi er
þykkur og ríkur af frumum, prótínum og ýmsum
öðrum efnum úr niðurbrotnum frumum. Hann hefur
stundum verið nefndur bólguvilsa eða útferð. Síðara
heitið, transudate er hins vegar notað um þunnan
vökva, sem lekið hefur í gegnum himnu(r) og inni-
heldur lítið af frumum, prótínum eða öðrum stórum
sameindum. Hann hefur stundum verið nefndur
bjúgvökvi.
Aðgreining þessara tveggja vökvategunda á
sér langa sögu, en óvíst er hversu mikla þýðingu
þessi tvö mismunandi heiti hafa í nútíma læknis-
fræði. Að sjálfsögðu er það klínískt mikilvægt að
aðgreina bólguvilsu, sem verður til vegna sýkingar,
og bjúgvökva, sem ekki bendir til staðbundinnar
sýkingar. Mikilvægt er að íslensku heitin séu eins
gagnsæ og verða má og gefi sem mest til kynna um
hið klíníska vandamál. Undirritaður er til dæmis
ekki sáttur við að transudate nefnist útvessi.
Vessi
Islensk orðabók Eddu tilgreinir nafnorðið vessi: 1.
vœta, raki, 2. ýmis líkamsvökvi, vilsa, 3. sogœðavökvi.
Orðið vessi er þannig nokkuð almennt í íslensku
máli, en hefur samt verið tekið upp í fræðimálinu til
að tákna sérstakan vökva, vökvann í vessakerfinu,
systenia lymphaticum. Millifrumuvökvinn, interstiti-
al fluid, sem er á leiðinni inn í vessakerfið, hefur svo
fengið heitið holdvessi. Þá má nefna að til eru heitin
innanvessi (endolympha) og utanvessi (perilympha).
Loks hefur heitið vessi verið notað á sérstaka efna-
söfnun í vefjum, insudate, svo sem í æðaveggjum og
nýrum. Þarna virðist þörf á einhverri tiltekt.
Vulvodynia
Þóra Steingrímsdóttir, fæðinga- og kvensjúkdóma-
læknir, sendi tölvupóst og bað um íslenskt heiti á fyr-
irbæri sem nefnist vulvodynia. Erlenda orðið er ekki
að finna í íðorðasafni lækna og ekki í ýmsum við-
urkenndum erlendum læknisfræðiorðabókum. Það
fannst þó að lokum og reyndist latneskt-grískt að
uppruna, samsett úr vulva (L), kvensköp, og odyn
(G), sársaukafullt ástand. Orðabókarskilgreiningin
er þessi: langvarandi óþœgindi frá kvensköpum með
kvörtunum um brunatilfinningu og yfirborðslœga
ertingu.
Verkur?
Undirritaður gerði nokkuð ítarlega leit í
íðorðasafninu og fann þar yfir 40 fræðiheiti þar
sem -odynia eða -dynia var síðari hluti samsetts
heitis, svo sem: acrodynia (æsaþrautir), arthro-
dynia (liðverkur), cephalodynia (höfuðverkur),
dermatodynia (húðkvöl), glossodynia (tungusviði),
neurodynia (taugahvot), osteodynia (beinverkur)
og xiphodynia (flagbrjósksverkur). Svo sem sjá
má af dæmunum var orðhlutinn -odynia ekki alls
staðar þýddur á sama veg, en algengast var að notað
væri íslenska orðið verkur. Heitið vaginodynia
(leggangahvot) olli nokkrum heilabrotum, þar til
upplýst hafði verið með aðstoð Islenskrar málstöðv-
ar að hvotverkur væri gamalt heiti sem merkti kipp-
kenndur verkur eða stingur. Undirrituðum leist þó
ekki á að viðhalda því, þar sem það væri lítt þekkt
meðal lækna og án efa óskiljanlegt.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Sviði
Niðurstaðan varð sú að samræma þýðingarnar á
þessum tveimur erlendu heitum: vulvodynia og
vaginodynia með íslensku heitunum skapasviði og
leggangasviði, enda hafði Þóra lýst því að sviðinn
væri yfirleitt yfirgnæfandi í einkennamyndinni. Hins
vegar hafði hún látið sér detta í hug heitið barma-
bruni. þar sem fyrri orðhlutinn vísar í skapabarma,
labia majora, og síðari hlutinn í brunatilfinninguna,
sem fyrr er getið. Þetta er í sjálfu sér fallegt og
svolítið skemmtilegt heiti, en Þóra taldi að konum
mundi ekki hugnast skemmtilegt heiti á þessu mjög
svo óþægilega ástandi.
Skammdegisþunglyndi
Umræðan um „skemmtileg” heiti rifjaði upp
hugmynd eða óformlega tillögu frá Sigurði V.
Sigurjónssyni, röntgenlækni, en hann er gjarn-
an tilbúinn að bregða á Ieik þegar rætt er um
íslensk íðorð. í þetta sinnið var það heitið seasonal
affective disorder sem komið hafði til umræðu.
Læknisfræðiorðabækur lýsa heilkenni, sem ein-
kennist af endurteknum þunglyndis- eða depurð-
arköstum í tengslum við eina eða fleiri af árstíð-
unum, oftast veturinn. Samheiti er seasonal mood
disorder, sem gæti heitið árstíðabundin lyndisrösk-
un. Undanfarið hefur þetta þó oftast verið nefnt
skammdegisþunglyndi. Sigurður lagði fram heitið
misserismislyndi. Jóhann Heiðar er |æknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2007/93 717