Læknablaðið - 15.04.2008, Blaðsíða 73

U M R Æ Ð U R
0 G FRÉTTIR
í Ð O R Ð 2 0 8
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Sýrur og basar
Blóðsúr
Runólfur Pálsson, nýmalæknir og annar af rit-
stjórum Handbókar í lyflæknisfræði, hafði samband
og sendi ítarlegan tölvupóst sem svar við umfjöll-
un í síðasta pistli um súr og sýringu. Runólfur
vildi ekki fallast á þá tillögu undirritaðs að heitið
acidemia yrði fellt niður og notkun þess hætt.
Hann sagði að þörf væri fyrir það.
Latnesk-gríska heitið acidemia (L. acidum, sýra;
G. haima, blóð) táknar aukinn vetnisjóna-styrk (H+)
í blóði og lækkað pH-gildi (eðlilegt gildi í slagæða-
blóði er 7,4; bil 7,35-7,45), án tillits til þess hvort
aðrar breytingar fylgja. Heitið er ýmist notað stakt
eða í samsetningum (isovalericacidemia). Runólfur
vill hér nota íslenska heitið blóðsúr, enda er það í
samræmi við íðorðasafn lækna.
Blóðsýring
Fræðiheitið acidosis er sömuleiðis latnesk-grískt
(L. acidum, sýra; G. -osis, ástand, ferill) og táknar
uppsöfnun sýrandi vetnisjóna (H+) í blóði, vökvum
og líkamsvefjum eða tap basískra jóna (HC03).
Mótvægisaðgerðir á hverjum tíma geta þó leitt
til þess að pH-gildi sé innan eðlilegra marka.
Runólfur vill hér nota íslenska heitið sýring, en
Iðorðasafn lækna birtir heitið blóðsýring.
Blóðsúr og sýring
Undirritaður gat þess í síðasta pistli að hann gæti
ekki fullyrt að acidemia og acidosis væru aðgreind
á rökréttan hátt með íslensku heitunum blóðsúr
og blóðsýring. Stöðug hætta er því á að heitunum
sé ruglað saman. Vegna fullyrðingar Runólfs um
að beggja erlendu heitanna, acidemia og acidosis,
sé þörf getur undirritaður ekki annað en fallist á
að samsvarandi íslensk heiti séu til reiðu. Lausnin
virðist í bili sú að halda fyrra heitinu, blóðsúr um
lækkað pH-gildi í blóði (acidemia), en að stytta
síðara heiti Iðorðasafnsins, blóðsýring (acidosis),
þannig að það verði eingöngu sýring. Með þessu
má ef til vill draga úr ruglingi. Rétt er að benda á
heitin metabolic acidosis og respiratory acidosis,
sem verða þá efnaskiptasýring og öndunar-
sýring.
Lútur og lýting
Runólfur lætur ekki staðar numið við súr og
sýringu, hann vill einnig fá niðurstöðu um
fyrirbærin alkalemia, sem fengið hefur íslenska
heitið lútarblóð í íðorðasafni lækna og alkalosis,
sem hefur á sama hátt fengið heitið blóðlýting.
Alkalemia er arabísk-grískt heiti (A. al-qaliy,
pottaska; G. haima, blóð) sem lýsir minnkuðum
vetnisjónastyrk (H+) og hækkuðu pH-gildi í blóði.
Alkalosis er einnig arabísk-grískt heiti (A. al-qaliy,
pottaska; G. -osis, ástand, ferli), sem lýsir upp-
söfnun basa (HC03) í blóði, vökvum og líkams-
vefjum eða tapi á vetnisjónum.
Samkvæmt erlendum læknisfræðiorðabókum
er alkali efni sem gefur frá sér basískar jónir (OH')
í lausn og leiðir þar með til hærra pH-gildis en
7,0. í íðorðasafni lækna fær slíkt efni heitið lútur en
í íslenskri orðabók Eddu má finna samheitin lútur
og basi. Samkvæmt Orðabók Háskólans er einnig
til kvenkynsnafnorðið lút og er það þeirra elst í
íslensku máli.
Blóðlútur
Runólfur greindi frá því að ritstjórum Handbókar í
lyflæknisfræði hefði ekki líkað íslenska heitið lútar-
blóð fyrir alkalemia og að þeir hefðu ákveðið að
nota í staðinn heitið blóðlútur. Ekki er ástæða til
að amast við því, en svolítið freistandi er að horfa
til samstæðunnar blóðsúr (kk, hann súrinn) og
blóðlút (kvk, hún lútin).
Lýting
A svipaðan hátt voru ritstjórarnir ekki alls kostar
sáttir við fyrrgreint heiti, blóðlýting, og styttu
þeir það og nota nú orðið lýting sem íslenskt heiti
á alkalosis. Orðið lýting finnst ekki í tiltækum
íslenskum orðabókum, en ekki virðist nein ástæða
til að leggjast gegn því. Sýring og lýting virðast
ágæt í samstæðu og á sama hátt og fyrr er ástæða
til að benda einnig á heitin efnaskiptalýting og
öndunarlýting.
Sýrustig
Ekki er hægt að skilja við þetta stundum
ruglingslega efni án þess að minnast til
gamans á orðið sýrustig. Það birtist í íslenskum
læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar frá
1954 sem þýðing á aciditet (E. acidity), sýrumagn.
Nú er það hins vegar almennt notað sem heiti á
pH-gildi lausnar. Almennt segir sýrustig til um
það hversu súrar slíkar lausnir eru. Það er því
sennilega alveg órökrétt að þurfa að tala um lægra
sýrustig í þeirri merkingu að lausnin sé súrari!
Skeið
Heilsugæslulæknir á landsbyggðinni sendi tölvu-
póst til að minna á að sum af okkar „vits-
munalegu" heitum næðu ekki alltaf „þráðbeint
út til almúgans". Tilefnið var það að hans stuttu
og skýru fyrirmæli: „einn stíll í skeið að kvöldi"
höfðu valdið sjúklingi hans miklum heilabrotum
þegar kom að framkvæmd lyfjagjafarinnar.
LÆKNAblaðið 2008/94 341