Læknablaðið - 15.01.2009, Blaðsíða 9

RITSTJÓRNARGREINAR
Sjálfstæði fjölmiðla
og gagnrýnin hugsun
Andrés
Magnússon
andresm@landspitali. is
Höfundur er geölæknir á
Landspítala.
Independent media and
critical thinking
Andrés Magnússon, MD,
PhD
Geðdeild LSH
Dept. of Psychiatry,
National University Hospital,
Reykjavik, lceland
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn áætlar að heildarlántökur
ríkissjóðs verði 1600 milljarðar vegna bankahrunsins.
Það lætur nærri að vera 10 milljónir á hvern skattgreið-
anda. Þar við bætist rýmun lífeyris, svo og verðmæta-
rýrnun eigna vegna gengisfellingar. Augljóslega tryggir
góð embættismenntun ekki fjárhagslegt öryggi. Það er
rándýrt að kasta fyrir róða því sem Forn-Grikkir töldu
vera hornstein menntunar, nefnilega gagnrýna sjálf-
stæða hugsun, árvekni og umræðu.
í lok 17. aldar hófst upplýsingarstefnan til vegs og
virðingar. Frumkvöðlar hennar voru á móti því að al-
menningi væri haldið fáfróðum og aðeins valdastéttin
mætti búa að menntun og þekkingu. Alfræðibækur og
upplýsingarit vom prentuð og lögðu grunn að því að
almenningur gæti hugsað sjálfstætt um þjóðfélagsmál.
Lýðræði varð til. Þessari þróun, upplýsingunni, er hægt
að snúa við með því að kaupa upp fjölmiðla og ná stjóm
á allri umræðu. Þannig má telja almenningi aftur trú um
að ákveðinn hópur auðmanna skuli njóta sérstakra sér-
réttinda og lögrýmis. Ekki skulu sett nein höft á athafnir
þeirra né íþyngjandi eftirlit haft með gjörðum þeirra.
Menn sem predika að það sé hagur almennings að hinir
ríku eigendur fjölmiðla verði ennþá ríkari, fá ríkulegt
pláss í fjölmiðlum þeirra. Eignarhald bankaeigenda á
íslenskum fjölmiðlum hefur gyrt fyrir alla gagnrýna
umræðu og varðað leiðina til þess að hægt væri að
færa 10 milljónir króna úr vasa sérhvers Islendings til
eigenda bankanna/fjölmiðlanna. I þessu samhengi er
einnig vert að huga að örlögum margra sparisjóða. Það
var algerlega skýrt við stofnun þeirra að þeir ættu ekki
að vera gróðafyrirtæki heldur byggjast á hugsjónum,
almenningi til hagsbóta. Einkavæddir sparisjóðir eiga
nú 600 milljarða og auðmönnum, í skjóli fjölmiðlaein-
okunar, hefur tekist að telja okkur trú um að þeir eigi
þetta fé en ekki almenningur.
Svo lengi sem eigendur banka ráða örlögum fjöl-
miðla mun óháð gagnrýnin umræða ekki eiga sér stað
eins og nýleg dæmi úr Kastljósi sýna. Því hefur verið
haldið fram eftir hrunið að ísland hafi verið orðið eitt
af skuldugustu iðnríkjum heims þegar árið 2004. Það er
ekki rétt. Skýrsla þeirra Daníels Svavarssonar og Péturs
Sigurðssonar á heimasíðu Seðlabankans sýnir að Island
var ekki eitt af skuldugustu ríkjunum heldur það lang-
skuldugasta, og ekki bara af iðnríkjum heldur af öllum
löndum heims,1 þróunarríki meðtalin. Fjölmiðlamenn
hafa í gegnum árin haft reglulega samband við
Seðlabankann til að leita eftir fréttaefni. Aðspurðir hvers
vegna ekki mátti sýna fréttamönnum neinar töflur eða
myndir úr þessari sláandi skýrslu sem kom út síðsum-
ars 2007 svöruðu Seðlabankamenn að ekki mætti birta
neitt sem veikt gæti tiltrú almennings á bönkunum.
Reynt var að fá birt línurit úr þessari skýrslu í dagblöð-
unum, sjónvarpinu, stöð 2, heimasíðu HI, HA og miklu
víðar án árangurs. Við lestur Seðlabankaskýrslunnar
má sjá að munurinn á þeirri mynd sem fjölmiðlar drógu
upp og á raunverulegu ástandi var himinhrópandi,
áþekkur því sem var í kommúnistaríkjunum gömlu
þar sem einokun var á fjölmiðlun. Reyndar hafa allar
alræðisstjórnir byrjað á því að ná einokun á fjölmiðlun,
eftirleikurinn er auðveldur.
Ef við viljum losna við þær ofboðslegu klyfjar sem
auðmenn Islands eru búnir að telja okkur trú um að
við eigum að axla þarf gagnrýnin hugsun að blómstra í
námi á öllum skólastigum, ekki síst í háskólunum.
Framan af töldu forngrískir lagaspekingar þegnum
sínum trú um að lögin væru komin frá Guði. Síðan
féllu þeir frá því og það var ekkert leyndarmál að
lagasetningar voru mannanna verk. En það er spurn-
ing hvort íslenskir lögspekingar hafi áttað sig á þessu.
Lagasetning er að festa í orð það sem endurspeglar
réttlætiskennd þjóðar. Ef meiri áhersla hefði verið lögð
á gagnrýna hugsun í laganáminu, hugsun um hvemig
lögin geti náð fram réttlætinu, í stað þess að prófa laga-
nemendur í því hvað þeir gætu romsað miklu upp úr sér
af utanbókarlærdómi, væru hinir ungu laganemar ekki
að leggja af stað út í lífið í dag með tug milljóna skuld á
bakinu hver. Laganemar og kennarar þurfa að rannsaka
hvaða lög hafi verið brotin, hvernig hægt sé að sækja féð
til baka til þeirra sem sitja á því núna. Ef núgildandi lög
duga ekki til, hvaða lög þurfum við þá að taka upp sem
nágrannaþjóðirnar hafa?
Hvernig stendur á því að eiginfjárstaða íslenskubank-
anna var skráð 2000 milljarðar í mínus í Seðlabankanum
þegar bankamenn sjálfir sögðu hana vera 1000 milljarða
í plús? Bankastjóri nokkur sagði að mismunurinn, 3000
milljarðar, væri viðskiptavild og aðrar óefnislegar eignir
sem hefðu bæst ofan á fyrirtækin eftir að íslendingar
keyptu þau. Er þetta eðlileg bókfærsla? Hér er komið
verðugt verkefni fyrir viðskiptadeildir að brýna sig á.
Sagnfræðingar þurfa að rannsaka hvort íslensk alþýða
hafi þolað meiri kúgun af íslenskum stórbokkum eða
erlendum þjóðhöfðingjum í aldanna rás. Hefur hvatinn
að lagabótum og umbótum fyrir almenning komið að
utan eða innanlands frá. Þannig mætti lengi telja, öll
svið háskólasamfélagsins þurfa að leggjast á eitt til að
ná aftur lýðræðinu og rannsaka hvernig hin gífurlega
tilfærsla skulda einkafyrirtækja yfir á almenning geti
gengið til baka. Þannig mun í raun óháð, gagnrýnin
hugsun í tímans rás skila meiri auði til háskólamanna,
og allra annarra, heldur en fullkomnun í að hafa eftir
orð lærimeistaranna.
1. www.sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=5251
LÆKNAblaðið 2009/95 9