Læknablaðið - 15.01.2009, Blaðsíða 40

U M R Æ Ð U R
G E N í S
O G FRÉTTIR
A þröskuldi nýrra tíma
Líftæknifyrirtækið Genís hefur um árabil unnið að þróun efnanna
kítíns og kítósans úr rækjuskel og gengið í gegnum ýmsar breyt-
ingar á eignarhaldi og rekstrarformi á þeim tíma. Núverandi hlut-
hafar í Genís eru Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins og Hólshyrna
ehf. sem er eignarhaldsfélag þeirra Róberts Guðfinnssonar og
Vilhelms Más Guðmundssonar.
Kítósan er þekkt efni og mikið notað í fæðubótar-
og snyrtivöruiðnaði en frá árinu 2005 hefur Genís,
undir stjóm Jóhannesar Gíslasonar, einbeitt sér að
þróun á efninu til notkunar við bæklunarskurð-
lækningar með ígræðslu í beinvef. Niðurstöður
verkefnisins hafa skapað grundvöll fyrir viða-
mikla einkaleyfisumsókn en félagið hefur þegar
lagt inn nokkrar einkaleyfaumsóknir sem tengjast
verkefninu og var fyrsta einkaleyfið formlega veitt
í Evrópu á síðasta ári. í verkefninu hefur tekist að
þróa nýjar aðferðir til að framleiða vel skilgreindar
kítínafleiður sem hafa verið greindar efnafræði-
lega og lífefnafræðilega í samstarfi við háskólann
í Potsdam í Þýskalandi. Þessar greiningar hafa
leitt í ljós mikilvæga eiginleika sem opna tækifæri
til að nýta þessar afleiður í læknisfræðilegum til-
gangi. Samstarfsmenn Jóhannesar í Genís eru Jón
Magnús Einarsson og Ng, Chuen How og hafa
þeir starfað saman um árabil og marga fjöruna
sopið á þeim tíma.
Byggingarefni á fósturstigi
Jóhannes Gíslason segir í samtali við Læknablaðið
að nú sé nýhafin rannsókn í samstarfi við
Tilraunastöðina á Keldum og sérfræðinga Land-
spítala í bæklunar- og æðaskurðlækningum sem
gefi enn frekari ástæðu til bjartsýni á gagnsemi
efnanna sem fyrirtækið hefur þróað.
„Kítínhráefnið sem við vinnum með er ein-
angrað úr rækjuskel sem við fáum meðal annars
frá Primex á Siglufirði. Þetta er fjölsykran kítín
sem er náskyld sellulósa en er með amínhóp á
Hávar einsykrunni sem gerir eiginleika efnisins mjög frá-
Sigurjónsson brugðna eiginleikum sellulósans. Kítin hefur verið
til staðar í lífríkinu frá örófi alda og er eitt helsta
byggingarefni í stoðkerfi skordýra, skeldýra og
finnst einnig í sumum lindýrum. Það er mikilvægt
að hafa í huga að í þróunarsögunni kom kítín fram
löngu á undan hryggdýrum og síðar spendýrum,
þetta er því miklu eldra efni. í þeim dýrum sem
notuðu kítín í stoðkerfi sitt þróuðust ensím sem
gera dýrunum kleift að umbreyta og endurbyggja
vefi sína og skeljar eftir þörfum. Meðal þessara
ensíma eru kítínasarnir sem brjóta niður kítínið.
Þróunin hefur síðan orðið sú að ein mikilvægasta
genafjölskylda kítínasanna inniheldur nú gen sem
tjá prótein sem hafa þróast úr því að vera ensím
í að vera bindiprótein, binda efnið í stað þess að
brjóta það niður. Það eru þessi prótein sem virðast
skipta sköpum í nýmyndun vefja á fósturskeiði
hryggdýra, spendýra og þar með mannsins en eru
síðan ekki virk í heilbrigðum fullorðnum einstak-
lingi, fyrr en einhvers konar skemmd eða hrörnun
á sér stað; þá fara vefirnir að tjá þessi prótein að
nýju og svo virðist sem tjáningin sé viðbrögð
vefjarins við skemmdinni. Svo virðist sem eitt af
þessum próteinum örvi ákveðna gerð af frumum,
fíbróblasta til þess að mæta á svæðið og mynda
örvef. Þetta gerist hvort sem um skemmdir af
völdum sjúkdóma eða slysa er að ræða. í nokkrum
dýramódelum hefur verið sýnt fram á að einmitt á
því skeiði þegar fóstrið er að byrja að mynda sína
fjölbreyttu og sérhæfðu vefi framleiðir það litlar
kítínfásykrur. Þetta virðist vera eina tímabilið á
æviskeiði einstaklingsins sem hann framleiðir
kítín. Sýnt hefur verið fram á að ef framleiðsla
þessara fásykra í fóstrinu er hindruð veldur það
mjög alvarlegum vanskapnaði. Af einhverjum
ástæðum hafa þessar rannsóknir ekki hlotið mikla
40 LÆKNAblaðið 2009/95