Læknablaðið - 15.10.2011, Side 7

RITSTJÓRNARGREIN
Læknadóp
Magnús
Jóhannsson
læknir og prófessor,
rannsóknastofu í lyfja- og
eiturefnafræði, læknadeild
Háskóla íslands
magjoh@hi.is
Sumum er illa við orðið læknadóp en
öðrum finnst best að tala tæpitungulaust
um hlutina. Læknadóp er einfaldlega vana-
bindandi lyf sem læknar hafa ávísað en er
notað í öðrum tilgangi en til var ætlast,
sem vímuefni eða dóp.
Þetta er gamalþekkt vandamál sem seint
verður hægt að vinna bug á að fullu en
mikilvægt er að takmarka eins og frekast er
unnt. Samband læknis og sjúklings byggist
meðal annars á gagnkvæmu trausti sem
er vissulega mikilvægt en verður samt
að halda innan skynsemismarka. Vitað er
að dópsalar og einstaka sjúklingar beita
blekkingum og fölsunum til að verða sér
úti um vanabindandi lyf sem ýmist eru
ætluð til eigin neyslu eða til götusölu
enda getur slíkt skilað umtalsverðum
hagnaði. Læknar þurfa ávallt að vera á
varðbergi og ekki treysta sjúklingum í
blindni þegar um vanabindandi lyf er að
ræða. Þeir þurfa einnig að stunda vönduð
vinnubrögð við sjúkdómsgreiningar og
ekki treysta sjúkdómsgreiningum og mati
annarra gagnrýnislaust. Þetta kunna að
virðast sjálfsagðir og eðlilegir hlutir en
dæmin sanna að full þörf er á að minna
á þá. Hluti vandamálsins er nefnilega sá
að fámennur hópur lækna vandar ekki
nægilega vel lyfjaávísanir sínar.
Afleiðingar ómarkvissra lyfjaávísana
eru margvíslegar. I landinu eru nokkur
hundruð sprautufíklar sem nota lyf frá
læknum og miklu stærri hópur fólks
sem misnotar lyf á öðrum formum. Við
erum einnig með hóp fólks sem er fyrst
og fremst sölumenn og svíkur út lyf og
selur á margföldu verði. Fyrri hópurinn
eru alvarlega veikir sjúklingar en sá síðari
ótíndir glæpamenn. Síðan eru þeir sem
tilheyra báðum hópunum og fjármagna
eigin neyslu með sölu. Til viðbótar við
fíkniefnavandann kemur aukið nýgengi
sjúkdóma sem smitast með sprautunálum
eða við samfarir. Afleiðingamar fyrir lækna
eru að fámennur hópur kemur óorði á alla
stéttina sem liggur undir ámæli fyrir slök
vinnubrögð. Það hlýtur að vera forgangs-
mál að stöðva þessi óvönduðu vinnubrögð.
Ekki má rugla saman ráðstöfunum til
skamms tíma og langs. Skammtímaaðgerðir
til að draga úr misnotkun lyfja ganga út
á notkun lyfjagagnagrunnsins við eftirlit
auk samvinnu margra aðila og stofnana.
í lyfjagagnagrunninum er hægt að finna
þá sem fara til margra lækna í þeim
tilgangi að svíkja út vanabindandi lyf og
síðan er hægt að vara lækna við þessum
einstaklingum. Það er líka hægt að leita
uppi þá lækna sem skera sig úr hvað varðar
lyfjaávísanir og veita þeim tiltal eða skerða
rétt þeirra til lyfjaávísana. Alltof fáir læknar
nýta sér þær upplýsingar sem þeir geta
fengið úr lyfjagagnagrunninum til að meta
meðferð sinna skjólstæðinga. Til að árangur
aðgerða sem þessara verði sem mestur er
afar mikilvægt að læknar skilji bakgrunn
þeirra og taki fullan þátt í að ná tökum á
vandanum. Einnig mætti beita lyfjakortum
á markvissari hátt en nú er gert, þannig
að sum lyf fáist ekki afgreidd nema út á
kort. Langtímaaðgerðir beinast einkum að
því að tryggja nægjanlegt upplýsingaflæði
milli lækna, en þá er meðal annars verið
að tala um samræmda rafræna sjúkraskrá
fyrir allt landið. Einnig mætti athuga hvort
veita ætti læknum og lyfjabúðum vissan
aðgang að lyfjagagnagrunninum. Þessar
langtímaaðgerðir kosta peninga og eru
þess vegna ekki alveg á næsta leiti.
Abyrgð lækna og stofnana felst meðal
annars í því að taka fullan þátt í að
bæta upplýsingaflæði milli lækna, meðal
annars með læknabréfum. Það hlýtur
að teljast ámælisvert hve læknabréf frá
sérfræðingum skila sér illa, það gildir bæði
um sérfræðinga á stofnunum og úti í bæ.
Þetta er til vansa og er hluti vandamálsins
sem hér er til umræðu. Læknar mega ekki
afsaka sig með tímaskorti í svo mikilvægu
máli.
Umræðan í samfélaginu um þessi
vandamál hefur ekki alltaf verið í jafnvægi
og hefur það bitnað á sjúklingum sem þurfa
á lyfjunum að halda. Sumir eru hræddir við
lyfin, eða skammast sín fyrir að taka þau
en það getur haft ómældar þjáningar og
erfiðleika í för með sér. Þær aðgerðir sem
beitt er til að stemma stigu við misnotkun
lyfja verða að vera markvissar en mega
ekki bitna á sjúklingunum og þess vegna
þarf að stíga bæði ákveðið og varlega til
jarðar. Allir þurfa að átta sig á þessum
staðreyndum.
Ekki má heldur gleyma fíklunum sem
eru alvarlega veikir og þurfa á ýmiss konar
aðstoð að halda. Þegar flæði læknadóps
verður hamið munu sumir þeirra leita
í ólögleg fíkniefni en vonandi munu
einnig margir leita sér aðstoðar. Þá er
mikilvægt að meðferðarúrræði séu til
staðar. Aðgerðirnar gegn læknadópi gætu
því miður leitt til aukins smygls á lyfjum
og ólöglegum fíkniefnum en það er annars
konar vandamál.
Misuse of prescription medicines
Magnús Jóhannsson, MD, PhD
Professor of Pharmacology, University of lceland
LÆKNAblaðiö 2011/97 519