Læknablaðið - 15.10.2013, Blaðsíða 36

SIÐFRÆÐIDÁLKUR
Sjálfsþekking og gagnrýnin hugsun
Viðtal við Guðmund Þorgeirsson um siðferðismál
Stefán Hjörleifsson
heimilislæknir í Noregi,
aðjúnkt við
læknadeild Hl
og lektor í Bergen
Stefan.Hjorleifsson@igs.uib.no
Frá því að siðfræðidálki var hleypt af
stokkunum árið 2009 hafa birst í honum
lýsingar á hlutskipti sjúklinga, lækna og
kennara við aðstæður þar sem siðferðileg
verðmæti eru í húfi, ásamt hugleiðingum
ýmissa höfunda um þessi „tilfelli". Hér
birtist hins vegar í fyrsta sinn viðtal í sið-
fræðidálkinum. Eftir að hafa bæði verið
nemandi Guðmundar Þorgeirssonar við
læknadeild og átt töluverð samskipti við
hann sem samkennari hans og undirmað-
ur eftir að Guðmundur tók við hlutverki
deildarforseta læknadeildar, þótti um-
sjónarmanni siðfræðidálksins forvitnilegt
að ræða við Guðmund um afstöðu hans
til siðferðismála. Guðmundur er prófessor
í lyflækningum við Háskóla íslands og
yfirlæknir hjartalækninga við Landspítala,
og þegar viðtalið var tekið á útmánuðum
2013 gegndi hann enn hlutverki deildar-
forseta læknadeildar.
Á kennslustofugangi í desember 1994
þótti mér þú vera rósemin sjálfí samskiptum
við alvarlega veika sjúklinga og okkur ófróða
læknanemana. En geturþú sagt lesendum frá
einhverjum aðstæðum sem þér þykja raska ró
þinni ífaglegum samskiptum?
Erfiðastar eru aðstæður þar sem maður
hefur ekkert raunhæft fram að færa, ekki
síst í glímu við langvinn vandamál, þegar
bæði sjúklingur og læknir skynja hið
ósagða, að engar afgerandi lausnir eru til,
ekki frekar en í gær eða daginn þar á und-
an. Sennilega er mikilvægast að þekkja
sjálfan sig, viðbrögð sín og takrrrarkanir
frammi fyrir vandamálum af þessu tagi en
einnig hugsanlega styrkleika. Slík sjálfs-
þekking hjálpar manni að ná vopnum
sínum, leita í smiðju þekkingar og þjálf-
unar og efla vitundina um mikilvægi
verkefnisins: Að standa með og styrkja
sjúkling og aðstandendur á ögurstundu.
Halda haus þrátt fyrir sorg sem liggur í
loftinu og leggst yfir alla viðstadda.
Það er alltaf erfitt að viðurkenna mis-
tök, hvort sem um er að ræða eigin mistök,
mistök samstarfsfólks eða stofnunarinnar
sem maður vinnur fyrir. Talsverðar rann-
sóknir hafa verið gerðar á afleiðingum
þess að fela mistök í heilbrigðisþjónust-
unni eða forðast umræður um þau, ekki
síst í samfélögum þar sem málssóknir eru
tíðar. Niðurstöður slíkra rannsókna eru
allar á eina leið. Það beinlínis borgar sig að
ræða af hreinskilni og auðmýkt um mistök
og því fyrr því betra. Það er hins vegar
hægara sagt en gert og allir þurfa að yfir-
vinna tregðu, hik, jafnvel afneitun. Aftur
eru sjálfsþekking, reynsla og ögun bestu
hjálpartækin til að komast klakklaust frá
slíkum vanda og í sátt við sjálfan sig.
Bæði sem nemandi og samkennari þinn
hefur mér sýnst þú leitast við að efla gagnrýna
og sjálfstæða hugsun meðal læknanema fremur
en að hæla þeim einhliða fyrir kórréttan utan-
bókarlærdóm. Kannast þú við þessa lýsingu og
hvernig þykir þér hún samrýmast leiðtogahlut-
verki þínu, það er hlutverkinu sem deildarfor-
seti og jafnframt fulltrúi hjartalækninganna,
setn er vissulega sérgrein sem við hin berum
mikla virðingu fyrir?
Það er að mínu áliti svo óumdeilt
að nálgast klisju að eitt helsta verkefni
allra kennara á öllum skólastigum sé að
efla gagnrýna hugsun. Á hinn bóginn
er það ein af hættum stofnanavæddrar
skólagöngu að slökkt sé á forvitni og gagn-
rýnin hugsun sé slævð. Hið mikilvæga
framlag læknisfræðinnar sem fræðigreinar
er einmitt að beita vísindalegri þekk-
ingu og vísindalegum aðferðum við hin
aldagömlu klassísku skyldustörf sem
ganga út á þjónustu, lækningu og líkn. Og
grundvöllur hinnar vísindalegu aðferðar
er gagnrýnin spurning og viðleitni til að
hnekkja viðurkenndum skilningi á raun-
veruleikanum. Haft er eftir Albert Einstein
að án málfrelsis séu engin vísindi. Það
er einn stórkostlegasti ávöxtur vísinda-
byltingarinnar og felur í sér ómetanleg
forréttindi fyrir þá lækna sem nú eru
starfandi að lífvísindin, með stuðningi
og hjálp annarra raunvísindagreina, hafa
fært okkur í hendur þekkingu, tæki og
tól til að lækna sjúkdóma, jafnvel útrýma
sjúkdómum sem áður voru ólæknandi. Fá
Guömundur Þorgeirsson prófessor í lyflækningum.
afrek mannsandans hafa haft meiri áhrif
á lífsgæði þeirra sem njóta ávaxtanna af
þessari þekkingarsprengingu. Það er svo
önnur saga að fjárhagslegur ávinningur
af þessum sigrum læknavísindanna fyrir
samfélagið allt er vanmetinn og virðist oft
ofar skilningi þeirra sem mestu ráða um
ráðstöfun fjármuna.
í umræðu um sjálfstæða, gagnrýna
hugsun er ástæða til að víkja að klínískum
leiðbeiningum. Slíkar leiðbeiningar,
samdar að bestu manna yfirsýn, eru hluti
af nútímalæknisfræði og mikilvæg tæki
í starfi lækna. Vísindalegur grundvöllur
klínískra leiðbeininga er yfirleitt traustur í
þeim skilningi að alltaf er reynt að byggja
á bestu þekkingu hvers tíma. Þetta er
mikil framför og einhugur ríkir um mikil-
vægi þess að læknar tileinki sér og fylgi
sem best og oftast klínískum leiðbein-
ingum. Hins vegar má ekki gleyma því
að leiðbeiningar eru takmörkunum háðar
eins og öll þekking, þær úreldast og eru
því alltaf að breytast. Því leysa þær ekki af
hólmi hina gagnrýnu sjálfstæðu hugsun.
Þjálfun þess eiginleika verður því áfram
grundvallarviðfangsefni í menntun lækna.
Hvaða atvik kom síðast upp í þínu starfi
sem þér þótti kalla á siðferðilega umhugsun?
Nánast á hverjum degi verður á vegi
mínum hversdagslegt viðfangsefni í patt-
468 LÆKNAblaðiö 2013/99