Læknablaðið - 01.03.2014, Blaðsíða 24

152 LÆKNAblaðið 2014/100

S A G A L Æ K N I S F R Æ Ð I N N A R
LÆKNAbLAÐIÐ hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru
greinar sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um
ýmis málefni sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Læknakennsla á Íslandi
fram til ársins 1970
Óttar Guðmundsson
ottarg@landspitali.is
Upphafið
Eiginleg læknakennsla á Íslandi hófst með Bjarna Pálssyni land-
lækni á ofanverðri 18. öld. Í erindisbréfi Bjarna var kveðið á um
að hann skyldi mennta fjóra fjórðungslækna sem annast skyldu
læknisstörf í landinu. En Bjarna gekk illa að fá unga pilta til náms-
ins enda voru prestfræðin mun eftirsóknarverðari í augum ungra
manna sem vildu tryggja sér gott embætti.
Biskupar landsins reyndu að vísu að koma sem flestum
prestsefnum til Bjarna til að nema einhverja læknislist. Þeir vildu
mennta sálusorgara í lækniskúnst til að styrkja aðstöðu prestanna
og vald kirkjunnar. Bjarni afsagði þetta með öllu enda taldi hann
að þessir prestar yrðu „frjósamt efni í sí-æxlandi fúskara“ eins og
stendur í ævisögu hans eftir Svein Pálsson. Bjarni leit á læknis-
fræði sem sjálfstæða vísindagrein sem ekki mætti blanda saman
við aðra menntun.
Fyrstur til að útskrifast sem læknir frá Bjarna var Magnús nokk-
ur Guðmundsson sem hóf nám 1760 og tók lokapróf á Þingvöllum
árið 1763. Hann varð læknir í Norðlendingafjórðungi skamman
tíma en dó líkþrár.
Bjarna var gert að kenna læknaefnum sínum 5 námsgreinar:
líffærafræði, handlæknisfræði, grasafræði, lyfjafræði og yfirsetu-
fræði. Var gert ráð fyrir tveggja til fjögurra ára námi og prófi að
því loknu í viðurvist yfirvalda.
Fram eftir 19. öldinni var læknakennsla áfram í höndum land-
læknanna en hún var ærið misjöfn og féll niður frá árinu 1834 og
allt til 1862. Þá komst innlend læknakennsla á að nýju fyrir tilstilli
Jóns Hjaltalíns landlæknis. Jón var hámenntaður læknir sem farið
hafði víða til að afla sér menntunar. Hann var áhugamaður um
læknisfræði og ofbauð niðurlæging kennslunnar.
Hann prófaði fyrsta nemanda sinn, Þorvald Jónsson, að loknu
þriggja ára námi árið 1863 í alþingissalnum í Lærða skólanum. Jón
Hjaltalín hélt einn uppi læknakennslunni til ársins 1868 en þá fékk
hann sér aukakennara.
Eiginlegur læknaskóli var stofnaður 1876 með landlækni sem
forstöðumann. Nýtt sjúkrahús var stofnað þar sem nú er Farsóttar-
húsið við Þingholtsstræti og flutti læknaskólinn þangað árið 1884.
Alls luku 64 prófi frá þessum læknaskóla sem var við lýði þar til
Háskóli Íslands var stofnaður árið 1911.
Háskóli Íslands
Deildir Háskólans voru í upphafi aðeins fjórar: guðfræðideild,
læknadeild, lagadeild og heimspekideild. Hin síðasttalda var ný
af nálinni en hinar þrjár voru arftakar embættismannaskólanna.
Við stofnun háskólans lét landlæknir af störfum sem forstöðu-
maður læknakennslunnar en stofnuð voru tvö prófessorsembætti,
Guðmundur Magnússon var skipaður prófessor í handlækningum
og Guðmundur Hannesson prófessor í líffærafræði. Hvor þessara
manna hafði tvær kennslugreinar auk sinnar eigin. Kennarar við
deildina voru alls 10 og fyrsta starfsárið voru nemendur 27 talsins
og höfðu allir áður verið í læknaskólanum.
Skólinn fékk í upphafi inni í Alþingishúsinu, nema læknadeild
sem var um sinn áfram í húsnæði því sem Læknaskólinn hafði
haft til umráða (Þingholtsstræti 25) en því var sagt upp árið 1913
og flutti læknadeildin þá í Alþingishúsið. Háskólinn hafði neðstu
hæðina til umráða þar sem fram fór kennsla í öllum fjórum deild-
um skólans. Nefndarherbergi þingsins voru notuð sem kennslu-
stofur og fyrir vikið sáust þingmenn og ráðherrar halda fundi í
gluggakistum og öðrum afkimum hússins. Eini samkomustaður
stúdenta var fordyri hússins.
Læknadeildin var í þessu óhentuga húsnæði allt þar til Háskóli
Íslands var reistur á Melunum. Krufningar voru reyndar stund-
aðar í litlum kofa sem stóð við hlið Alþingishússins og eru margar
sögur til af þrengslunum, lyktinni og óhugnaðinum sem blasti við
sjónum í þessum kofa.
Spítalamál landsmanna voru í ólestri fram eftir 19. öldinni.
Sjúkrahús Reykjavíkur var rekið af miklum vanefnum í Þingholt-
stræti fram yfir aldamót og danskir Oddfellowar gáfu myndar-
legan holdsveikraspítala inni í Lauganesi árið 1898. Kleppur kom
til sögunnar 1907 og Vífilsstaðir þremur árum síðar. Landakots-
spítali reis af grunni 1902 og tók við læknaskólanum af Sjúkrahúsi
Reykjavíkur í Þingholtsstræti og varð öflugasta alhliða sjúkrahús
landsins. Læknakennsla fór að mestu leyti fram á þessum spít-
ölum þar til Landspítalinn var byggður og tók til starfa árið 1930.
Námsefni og kennsla læknanema var hefðbundin og breyttist í
tímanna rás með tilkomu nýrra greina sem urðu til með vaxandi
þekkingu. Mesta áherslan var lögð á grunngreinar læknisfræð-
innar eins og líffærafræði og lyfjafræði.