Tímarit Máls og menningar - 01.03.1963, Blaðsíða 85

UMSAGNIR UM BÆKUR
gemlingshræi. Hvílíkt bölvað uppátæki í
skáldinu! Og einn af ágætum bókmennta-
mönnum okkar bregzt líka reiður við og
hellir úr skálum reiði sinnar yfir þessa sögu
og höfundinn og tekur svo sterkt til orða
að segja að hún sé vitleysa og mann reki í
„rogastanz að sjá slík endemi sem slíka
sögu“.
Nú hef ég reyndar enga löngun til að
fara að bera hönd fyrir höfuð skáldsins né
svara ritdómi Ólafs Jónssonar (Tímanum
23. des. sl.) sem mér virðist leggja sig
flestum ungum mönnum betur fram til að
meta skáldskap og vera sanngjarn í dóm-
um. En ritdómur Ólafs varð þó til þess að
ég fór að íhuga þessa sögu betur og geri
hana hér að umtalsefni. Gat það verið að
þessi saga sem mér hafði einmitt fundizt
mest í lagt í bók Halldórs væri svona for-
kastanleg? Ekki skal ég þó draga dul á að
sagan hefur eins og áður er tekið fram
margt á móti sér. Hún hefst í þessum gam-
alkunna stfl á þorpslýsingu, gerist í út-
kjálka sfldarplássi, segir af kaupmanns-
hjónum og kaupmannsdóttur. Hann er
valdsmaðurinn í plássinu, kaupmannsfrúin
gömul vinnukona sem hefur unnið sig upp
í þessa virðingarstöðu og vakir yfir henni
og siðströngu uppeldi dóttur sinnar Jósa-
betar, vill gera hana að fyrirmynd og hefja
hana til virðingar, svo sem ekki er nýtt í
skáldskap né veruleika. Og það kemur hinn
frægi sumargestur í plássið, í augum allra
listamaður og heillar frúna og dótturina,
og það hendir hið gamalkunna slys að Jósa-
bet verður ófrísk eftir hann, og kemst upp
að þetta er alger ómerkingur, enginn lista-
maður, og úrræðið er hin venjulega Hafn-
arsigling til að forða kaupmannsheimilinu
við hneyksli. Er það furða þó að Ólafur sé
orðinn bæði hryggur og reiður yfir að Hall-
dór skuli ekki geta reynt að vera neitt frum-
legri? Og þar á ofan bætist svo þessi
bræðraþáttur í sögunni og hryllingurinn
með gemlinginn og dauðaslysið. Þvflík
saga!
En hyggjum þó betur að og látum þetta
ekki fæla okkur strax frá henni. Það var
svo sem ekki heldur neinn unaður að lesa
um karlinn í Hernaðarsögu blinda manns-
ins, sem var farinn að éta af sér lýsnar til
að storka tengdadóttur sinni. En þó hefur
sú saga hrósað sigri yfir tepruskapnum
og orðið frægust af sögum Halldórs og
víðkunn. Og Þáttur af Neshólabræðrum
eftir Hagalín hlær ekki við neinum, en
hvaða saga greypist fastar í minni? Ekki
stundaði Grettir beinlínis þokkalegt athæfi
framan af er hann m. a. risti hrygglengjuna
af Kengálu, en hver gengur af hólmi í
sögulok studdur dýpri samúð. Það skiptir
sem sagt ekki öllu máli þó að komi fyrir
ljót atvik í sögu og þarf ekki að vera neinn
áfellisdómur, jafnvel síður en svo. Þessi
sterku atvik sem menn hrökkva upp við
geta einmitt orðið til að gera sögu því eft-
irminnilegri eða koma ef til vill atburðum
á þá hræringu sem gerir hana verulega
sögulega. Auðvitað hefði Halldór Stefáns-
son getað fundið smekklegri aðferð til að
láta Isleif verða bróður sínum að bana, þó
að höfundi fyndist ekki verða undan þeim
örlögum flúið. Mig langar síður en svo að
vera að taka svari þessa rotna gemlings eða
hrollvekjandi óhappaverks. En lítum samt
á hvað gerist í sögunni einmitt við þetta
óhugnanlega atvik. Það hafði vissulega sín
áhrif áður en kemur að lestri sögunnar.
Það beinlínis umhverfði þorpinu gagnvart
hinum ólánsama einstaklingi. Sagan sem
fram undir þetta var hversdagsleg, venju-
legur gangur í venjulegu þorpi, breyttist í
harðþætta öriagasögu, ekki ísleifs eins, og
banaslys Jóns verður til að spegla þorpið
í nýju Ijósi og gegnlýsa þar hvem þann sem
kemur við sögu. Og nú fer sagan verulega
að grípa mann, og ísleifur, hin veiklynda
hlédræga persóna, sem lesandinn hefur haft
75