Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Side 58

Tímarit Máls og menningar
Einn helsti grundvallarvandi endurspeglunarfagurfræðinnar er að sjálfsögðu
að hún getur ekki skýrt hvers vegna tvö „heppnuð“ verk eru ekki nákvæmlega
eins, og hún getur ekki heldur skýrt vel hvers vegna listamaður ætti að taka sér
fyrir hendur að reyna að „tvöfalda" veruleikann með þindarlausu eftirlíkingar-
starfi. Það ber að telja Halldóri til hróss að hann tekur með fullri rökvísi
afleiðingunum af hugmynd sinni; hann kemst nefnilega að þeirri niðurstöðu að
enginn staður sé fyrir listina í hinu tæknivædda og sósíalíska framtíðarsamfélagi.
Hér og þar í textanum má sjá að hann er að glíma við þennan vanda, sem hlýtur
að hafa mætt nokkuð á honum vegna þess mótsagnakennda við að afneita
tilverurétti listamanna og þar með einnig rithöfunda, en starfa um leið sjálfur
sem listamaður; en ég kem betur að þessu síðar.
I framhaldi af tilvitnuninni hér ofar skrifar Halldór að kvikmyndin hafi „ekki
að eins gert andlitsmyndagerðina að fornleifum, heldur einnig sjálfa hina
einföldu ljósmynd, eins og hún tíðkaðist á öldinni, sem leið“ (176). Þetta er
ágætt dæmi um þá róttæku tæknihyggju, sem hefði að réttu lagi einnig átt að
kalla fram þá ályktun að „fornleifar" á borð við blýantinn, bókina, bílinn, skipin
og margt fleira séu óafturkallanlega úreltir hlutir. En eins og kunnugt er hafa
kjarnorkukafbátar ekki ennþá komið í stað árabáta nema að mjög litlu leyti, né
skáldsagan í stað ljóðsins, svo ekki sé minnst á meinbuginn á þeirri hugmynd að
í stað „andlitsmyndagerðarinnar" komi röntgenmyndataka.
Ég vil nú ítreka það, svo sanngimi sé gætt, að þegar Halldór afsakar hvatvísi
sína í formálanum frá 1945 minnist hann sérstaklega á ritgerðina um myndir og
segir að vafamál sé hvort hann hafi nokkurn tíma meint hana alvarlega. Þessa
afsökun verður að skoða í ljósi deilnanna við Jónas frá Hriflu á þeim tíma er
formálinn var skrifaður. Halldór var snemma á bandi abstraktmálaranna, og
hann átaldi rússa fyrir vonda myndlist þegar í Gerska œfmtýrinu og svo aftur og
enn hvassar í Reisubókarkomi. En þetta skiptir auðvitað engu sérstöku máli í
sambandi við Alþýðubókina. Halldór trúði nægilega mikið á hlutlægnishyggj-
una eða endurspeglunarfagurfræðina til þess að setja þvílíkar hugmyndir á blað,
enda voru svona skoðanir algengar á þessum tíma. Og það sem meira er:
endurspeglunarfagurfræðin fellur eins og flís við rass við meginið af öðrum
hugmyndum hans, til dæmis skoðanir á skáldsögutækni og ljóðagerð. Þessi
fagurfræði hentaði vel anda tæknihyggjunnar í Sovétríkjunum og hún féll vel
að skólastískum hugsunarhætti sem fékk vissa endurreisn með Lenín. En um
leið auðveldaði þetta fagurfræðiviðhorf afturhaldsöflunum að fordæma alla
myndlist samtímans að frátöldum þeim myndum se einræðisherrar létu búa til
sér til dýrðar.
48