Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Blaðsíða 59

Hugmyndafræði Alþýðubókarinnar
Sem fagurfræðileg kenning er endurspeglunarhugmyndin og hin stranga
krafa um eftirlíkingu alls ekki útdauð enn. Alltaf öðru hverju koma fram
höfundar og stefnur sem vilja teljast „hlutlægar“. Þá á að miðla staðreyndum,
ekki skoðunum. Ekki minni maður en tilvistarspekingurinn Sartre hefur, svo
dæmi sé tekið, gert það að listrænu markmiði að listamannsins sjái engin merki
í verkinu, þótt slík krafa sé auðvitað hrein fjarstæða. Halldór er á líkri slóð þegar
hann skrifar „að staðreyndin, hvaða sköpuð staðreynd sem er, komist næst þvl
að vera skáldsagnahöfundi rödd guðs“ (Upphaf mannúðarstefnu 1965, 73).
Skáldið
Á nokkrum stöðum í Alpýðubókinni má sjá að höfundurinn er að velta fyrir sér
hlutverki skáldsins í nútímasamfélagi. Ég drap á fagurfræðilega hlið þessa máls í
fyrri kafla; önnur hlið vandans er til dæmis sú að rithöfundurinn hefur ekki vit
á neinu sérstöku málefni. Samfélagið þarfnast staðreynda og vísinda. Vanti rit
um líf bænda þá á búfræðingur, líffræðingur eða búnaðarfélagsfræðingur að
semja það og ekki atvinnurithöfundur, — nema ef til vill að því tilskildu að
hann kynni sér málefnið vandlega áður en hann hefst handa. Atvinnuhöfund-
urinn Halldór Laxness kemst sem sé í bókinni að þeirri niðurstöðu að at-
vinnuhöfundar eigi ekkert erindi. Tími skáldanna er liðinn. I ritgerð um
íslenskan landbúnað lýsir hann draumasamfélagi framtíðarinnar; þar stendur að
í staðinn fyrir prest skuli hver staður heimsóttur af menningarfulltrúa, sem
stjórni skólum, alþýðumenntun o.s.frv., og þetta þykir honum mikilvægt
starfssvið:
„Ég hefi stundum þózt hafa fundið hér hæft starfsvið handa skáldum framtíðar-
innar, en skáld á íslandi bagar hvað mest skortur á starfsviði. Sem stendur skrölta
„skáld og listamenn" mestmegnis utan við allan veruleik þjóðlífsins eins og
einhverjar fígúrur, og þeir láta sjaldan til sín taka í opinberum stöðum, nema til
að sníkja fimm hundruð krónur eða svo í styrk, þaðan af síður, að þeir hafi áhrif
í nokkru. Stétt þessi, sem á vorum dögum er orðin svona erindislaus og utan
gátta, minnir einkum á skepnur frá öðru tímabili jarðsögunnar, sem kallaðar eru
fomfygli og voru blendingar úr fugli og skriðdýri, en nú löngu útdauðar." (148)
Það sem þarf í staðinn fyrir hið „óverulega tilgerðarskvaldur" og „peðring"
skáldanna segir Halldór að sé „þjóðnýtur dáðaskáldskapur" (149). Þessi orð eru
vissulega vísbending um að Halldór hafi talið einhver vitleg verkefni bíða
höfundanna þrátt fyrir allt. En þetta er ekki skýr vísbending, og maður getur
T.MM IV
49