Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Blaðsíða 64

Tímarit Máls og menningar
afráðið að sinna mannfélaginu í stað þess að einangra sig. Eg get mér þess til að
forsenda þeirra umskipta hafi verið vonin um árangur; Halldór ætlaði sér ekki
að búa innan um mennina eins og þeir voru, með illa burstaðar tennur o.s.frv.,
heldur varö að gera þá hreina. Og sá annmarki er á því fyrir hann að snúa aftur
til samfélagsins að hann finnur að hæpið er að hann stuðli að hinni miklu
uppbyggingu landsins með því að skrifa skáldsögur. Kapítalisminn hefur lengi
haft tilhneigingu til að skilgreina listamenn sem afætur og krefjast hagnýts
gagns af þeim, rétt eins og austantjaldssamfélagið hefur gert.10 Svar skálds sem
gerir strangar siðferðiskröfur til sjálfs sin er að efast um tilverurétt skáldskapar-
ins og biðja um þjóðnýtan dáðaskáldskap. Annað vandamál sem listamaður í
auðvaldssamfélagi verður að glíma við er spurningin um sölumennsku: á hann
að ganga sem lengst til móts við óskir neytenda og tryggja framfæri sitt (og
þykjast lýðsinnaður)? Eða telst það ósiðlegt af listamanni að skipta um skoðanir
og þegja yfir einhverju sem honum liggur á hjarta ef hann heldur að með því
takist honum að bæta eigin hag?
Náskylt þessu er að stilla því upp sem tveim andstæðum að skrifa og að lifa.
Gúnther Kötz bendir á að þegar Ólafur Kárason gengur upp í jökulinn i lok
Heimsljóss er hann að gefast upp á því aö skapa og reynir að lifa listina sjálfur
milliliðalaust. Hliðstæða aðgreiningu er víða að finna hjá Halldóri, einkum
framan af ferli hans. í grein í Alþýðublaðinu (5/2 1927) kveður hann sumar
hagnýtar framkvæmdir síst minni skáldskap en margt það sem hafi verið fest á
blað. Þannig telur hann t.d. það hafa verið mikinn skáldskap er Trotski skapaði
Rauða herinn. Líkt er hugsað í Alþýðubókinni. í stað þess að lifa lífinu óbeint í
gegnum frásagnir af atburðum er betra að hætta skáldskap og snúa sér að því að
byggja skóla, reka almenningsbókasöfn o.s.frv. Auðvitað tengist þetta tákn-
hugtaki endurspeglunarfagurfræðinnar, sem eiginlega ógildir sköpun höfund-
arins og breytir verkinu í afrit. Og allt tengist þetta erfiðleikum listamannsins
við að finna sér stað í samfélaginu. Annað dæmi um þennan vanda hjá Halldóri
er þegar hann tekur undir þá skoðun, sem algeng var meðal höfunda hér áður,
að „framígripum" skáldsöguhöfundarins í atburðarásinni sé ofaukið. Síðar
nefndi hann þá rödd sem tjáir þessi framígrip (þ.e.a.s. höfundarpersónuna)
„plúsex“. Franski nýnatúralisminn (nýsagan) reyndi að fylgja þessari kenningu
út í ystu æsar og var á góðri leið með að losa skáldsöguna ekki bara við
höfundarpersónuna heldur einnig við lesenduma.11
Halldór er meðal þeirra höfunda sem hafa rætt um að þeir séu eiginlega
verkamenn og hafa lagt á það áherslu hve mikils vinna þeirra krefst. Rithöfund
og óbreyttan verkamann má bera saman að því leyti að þeir hafa litla möguleika
54