Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 68

Tímarit Máls og menningar
talar af síðum Alþýðubókarinnar ekki aldeilis. Ef maður ætlar sér að fá yfirsýn yfir
hugmyndaheim þessara verka, þarf maður að leita að mótsögnum í Alþýðubók-
inni sem slæðast þar inn í trássi við ætlun höfundarins því hann reynir að vera
samkvæmur sjálfum sér og eyða mótsögnum. En í Sölku Völku er frekar um það
að ræða að kanna hvaða mótsagnir koma fram í hugmyndum Arnalds sem
höfundur kann að hafa sett þar viljandi; Arnaldur er notaður til að sýna
mótsagnir.
Arnaldur kemureinkum við sögu í seinna bindi skáldsögunnar og er þar fyrst
grjótharður baráttumaður og bolsi í líkingu við Orn Úlfar í Heimsljósi, en svo
linast hann og lendir í ástarævintýrinu með Sölku og baráttan gleymist. Meðan
hann er ennþá róttækur er eins og hann tali beint upp úr Alþýðubókinni þegar
hann segir: „Örbirgðin er sá einasti glæpur, sem til er á jörðinni" (II 145, sbr.
Alþb. 101, 122, 243—4). Fyrsta stigið í þróun Arnalds að lokinni bernskunni er
þessi róttækni, annað stigið er þegar höfundurinn fer að gabbast að honum og
býður upp á sálfræðilega og félagsfræðilega skýringu á róttækni hans; þessi
skýring eru erfið kjör í æsku (II 249). Þriðja stigið sem þessi sögupersóna gengur
í gegnum er þegar kommúnisminn víkur fyrir taóískum skoðunum og erótísk-
um gerðum. í 18. kafla tekur Arnaldur krappa beygju í átt til taóisma og
almennrarefahyggju. Hann er nú orðinn kaupfélagsstjóri, átökunum er lokið og
honum er farið að leiðast að þurfa að umgangast alþýðuna (II 359). Hann dáist
jafnvel að alþýðunni fyrir að meta neftóbak meira en byltingu og að þolgæði
hennar í þrengingum. Kaflanum lýkur með biblíutilvitnun: „— Eg trúi; hjálpa
þú trúleysi mínu.“ (II 261).
Siðferði Arnalds virðist vera talsvert ábótavant. Að minnsta kosti býður
höfundur ótvírætt upp á þann möguleika að lesandinn skilji þessa persónu sem
hálfgerðan aula eða jafnvel þorpara. í ástarævintýrinu með Sölku sefur hann hjá
annarri konu, sem verður barnshafandi; hann fær þá lánaða peninga hjá Sölku til
að fá fóstureyðingu fyrir hina stúlkuna. Honum (eða höfundi?) þykir Salka í
rauninni ljót og telur vafasamt hvort hægt sé að kyssa hana; Arnaldur
færist undan svari þegar hún spyr hann hvort hann elski hana. Hann gleymir
kommúnismanum meðan á ástarævintýrinu stendur; og að lokum þiggur hann
að gjöf allt sparifé Sölku og stingur af til útlanda þar sem meira að segja getur
verið að hann eigi í vændum kunningsskap við stúlku þá ameríska er hann hitti
í óbyggðaferðinni. Ást Amalds og Sölku er aldrei á neinum jafnréttisgrundvelli,
heldurer hann alltaf kennari hennar og ofjarl. Á hinn bóginn er í sjálfu séralveg
hægt að rökstyðja að hann hafi þrátt fyrir allt hegðað sér rétt. Vilji maður færa
rök að því má benda á að slíkur gáfumaður sem Arnaldur virðist vera hefði ekki
58