Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Side 26

Tímarit Máls og menningar
dauðinn. Segja má að hver sneið um sig brjóti niður merkingu sína, því að
þverstæðum er án afláts teflt saman: innangarðs er utangarðs, samveran
einsemd, ljósið myrkur, ástandið óviðunandi uns dregur að lokum. Sögur af
þessu tagi eru oft íronískar. Höfundur horfir niður til söguhetju sinnar og
afhjúpar einfeldni hennar og fáráða von með háðslegum hætti. Merkingin þá
tvöföld. Gott dæmi er Jólasaga eftir Geir Kristjánsson, þar sem örlögum
utangarðsmanns er lýst með kuldalegum hálfkæringi. Svipaða fjarlægð er
ekki að finna í Sunnudagskvöldi, stíllinn er allt annar. Engu að síður kemst
lesandinn ekki hjá því að lesa söguna á íronískan hátt, því að sögukonan
lætur stjórnast af lítt vituðum óskum, ósjálfráða og bernsk, varnarvana,
dæmd til ósigurs. I sögunni er einnig að finna augljósa íroníu í barnslegum
staðhæfingum, sem stangast á við atburði. Þær skapa fjarlægð á milli lesenda
og persónu, efa, vantrú.
I Sunnudagskvóldi er lýst taktlausu og óskynsömu lífi, sveiflukenndu.
Sögukonan er barnsleg í einlægni sinni, náttúrleg, og ótrúlega fljót að
gleðjast brosi sól um stund og einhver sýnir henni blíðuhót. Hún stjórnast
líkt og barnið af kenndum sínum og ástríðum, togast á milli andstæðra
skauta, mótsagnakennd. Togstreituna í sálarlífi hennar má skýra með
tilvísun í Freud, sem hélt því fram að í sál hvers manns ætti sér stað barátta á
milli vellíðunarlögmáls og veruleikalögmáls. Markmið hins fyrra felst að
hans dómi í tafarlausri fullnægingu hvata; þær hafa enga biðlund og sækjast
eftir svölun án tillits til aðstæðna. Freud benti á að hver einstaklingur lýtur
stjórn þeirra í bernsku. Hins vegar lærist honum smám saman að full og
tillitslaus útrás getur stofnað honum og umhverfinu í hættu. Hann venst því
að bæla náttúrlegt eðli sitt, skerða og/eða göfga hvatirnar. Skynsemin nær
tökum á sálarlífi hans — veruleikalögmálið. Að mati Freuds stafar bælingin
öðru fremur af nauðsyn lífsbaráttunnar. Hún krefst strits og framleiðni, því
að menn verða að afla sér brauðs til að lifa af. Mönnum er og nauðugur einn
kostur að hemja hvatir sínar vilji þeir hafa með sér skipulegan félagsskap.
Lékju frumlægar ástríður lausum hala leystust öll form upp, samfélagsregla
og siðmenning liðu undir lok, enda hefur manneskjan komið sér upp ýmis-
konar varnarháttum í gegnum tíðina. Einn þeirra er yfirsjálfið sem siðvæðir
manninn innan frá og breytir ytri kröfum í innri nauðsyn: samvisku,
velsæmistilfinningu o. s. frv. Freud taldi að sú andstæða sem hér hefur verið
lýst væri algild og óbreytanleg. Aðrir hafa hins vegar sýnt fram á að sum
samfélagsform hafa í för með sér meiri bælingu en önnur. Einn þeirra,
Herbert Marcuse, hefur bent á að frelsisskerðingin sé háð sögulegum
aðstæðum. I borgaralegu samfélagi séu mannlegar frumþarfir til dæmis
skertar meira en lífsbarátta og sambýli krefjast, fjölskylduform þess og sam-
skiptareglur feli í sér of-bælingu eða nauðung.5
152