Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Síða 113

Verðleikar og sannleikur
Hefðbundin nytjastefna hefur sætt margvíslegri gagnrýni, og víst er að á
henni eru ýmsir snöggir blettir. Einn galli er sá að nytjastefnumönnum
hefur hætt til að skilgreina hamingjuhugtakið fremur þröngt sem vellíðan.8
Þetta á þó ekki síður við um andstæðinga nytjastefnunnar sem stilla upp
augljóslega fráleitri skoðun, sem enginn hefur haldið fram, og láta svo
höggin dynja á henni. Mér virðist að ef nytjastefnan á að verða trúverðug,
verði hún að skilgreina velferðarhugtak sitt mjög vítt, þannig að innbyggð
séu í það ýmis önnur mannleg verðmæti en vellíðan. Vegna þess að það loðir
orðið við nytjastefnuna sú hugmynd að vellíðan sé hið eina sem er eftirsókn-
arvert fyrir mannskepnuna, væri ef til vill ekki úr vegi að nota orðið
„heillastefna“ um áþekka kenningu sem gengur að víðara velferðarhugtaki
vísu.9 Onnur augljós andmæli gegn nytjastefnu eru þau að hún virðist
krefjast þess að reglum sem öllum siðuðum mönnum eru hjartfólgnar skuli
fórnað fyrir almenna velferð ef þörf krefur: ef það er í þágu almennrar
velferðar að senda saklausan mann í gálgann, þá bjóði nytjastefnan okkur að
gera svo. Til að takast á við þessi andmæli hafa menn gert greinarmun á
athafnanytjastefnu og reglunytjastefnu. Hugmyndin um reglunytjastefnu er
sú að reglur eða háttalag geti verið misgóð eins og einstakar athafnir og að
það kunni að vera heilladrýgra að tiltekin regla sé skilyrðislaust eða hér um
bil skilyrðislaust viðtekin en að hver og einn reyni að meta í hverju einstöku
tilviki hvað sé heilladrýgst. Tökum dæmi: oft hendir að sannsögli virðist
ekki leiða til mestra heilla af þeim kostum sem okkur eru tiltækir; eigi að
síður má leiða rök að því að ef farið væri að gera margar undantekningar í
nafni velferðar frá þeirri reglu að segja skuli sannleikann, myndi háttalagið
sem þá kæmist á vera ófarsælla en hið fyrra.10
Nytjastefna eða heillastefna er augljóslega heimspekileg alhæfing á því
hversdagslega sjónarmiði að gagnsemi verka okkar fyrir mennina og mann-
lífið skipti miklu um siðferðilegt réttmæti verkanna. Ég hef gefið í skyn hér
að framan að ég renni hýrum augum til einhvers konar heillastefnu. Þetta
hefur þó ekki verið útfært hér, enda markmið þessarar ritgerðar annað. Ég
vil þó taka fram að ég er ekki endanlega sannfærður um að skynsamlega
hugsuð heillastefna dugi ein sér sem allsherjarkenning um allt siðferði, þótt
ég geri mér vonir um að svo sé. Aftur á móti er ég sannfærður um að engin
siðfræðikenning sem horfir með öllu framhjá sjónarmiði nytjastefnunnar
geti gengið upp. Kenning sú sem Þorsteinn reifar í ritgerð sinni um réttlæti
er bersýnilega ætlað að komast af án slíkra sjónarmiða: þar stendur ekkert
um gæði eða mannlega heill. En mér sýnist að þvílík sjónarmið laumist með
að því best verður séð gegn vilja höfundar og án vitundar hans í verðleika-
og sannleikshugtaki því sem birtist á síðustu síðunum í ritgerðinni og rætt
var hér að framan. Að mínum dómi er það sem Þorsteinn nefnir frumkröfu
239