Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 115

Þorsteinn Gylfason
Sannleikurinn og lífið
Svar til Eyjólfs Kjalars Emilssonar
I
Hvers vegna er fólk að velta því fyrir sér hvað réttlæti er? Vonandi gengur
flestum til að vilja vita á hvað megi trúa í lífinu og fyrir hverju eigi að
berjast. En í heimspeki er réttlætið líka skilningsþraut sem vert er að reyna
að ráða fram úr, ef maður bara gæti. Ég held ég byrji á því að leyfa mér að
lýsa þeirri þraut eins og hún horfir við mér þessa dagana. Henni verður ekki
lýst nema í fjórum lotum. I fyrstu lotu má víkja að því að það er munur á
réttlæti fólks og réttlæti fyrirtækja eða stofnana. Réttlæti fólks er dygð, ein
af ótalmörgum, en ranglæti löstur. Réttlátur maður er, að minnsta kosti að
flestu leyti, heiðvirður eða heiðarlegur maður og réttlætið heiðarleiki.
Stuldur og svik eru óheiðarleiki og þjófar og svikarar óheiðarlegir. Lygi er
líka óheiðarleiki og lygari óheiðarlegur. Og nú vakna merkilegar spurning-
ar. Ef þjófnaður, svik og lygar eru sitt hvað, eins og þau virðast vera, er þá
heiðarleiki og þar með réttlæti fólks þrjár dygðir fremur en tvær eða ein?
Og ef heiðarleiki er ein dygð, eins og hann virðist vera, að hverju miðar
hann þá, til hvers er hann? Hvorugt veit ég.
Fyrstu lotu er ekki lokið: eftir er að hugleiða réttlæti fyrirtækja og
stofnana, til að mynda ríkja. Ríki verða ekki með góðu móti kölluð heið-
arleg né heldur óheiðarleg, þó að stjórnendur og aðrir starfsmenn þeirra geti
auðvitað verið — og séu margir — þjófóttir, svikulir og lygnir. En þar fyrir
geta ríki verið misjafnlega réttlát og ranglát. Hvert er þá þeirra réttlæti úr
því að það er eitthvað annað en heiðarleiki? Agústínus kirkjufaðir spyr:
„An réttlætis, hvað eru þá ríkin nema stórkostleg glæpafélög?" Hvaða
réttlæti er þetta? Hvað á heilagur Agústínus við?
Þetta voru tvær tegundir réttlætis: annars vegar einstaklingsbundin dygð,
hins vegar einhvers konar skipan mála í félagsskap eða fyrirtæki, og um þær
má spyrja margs, þess meðal annars hvert sambandið sé á milli þeirra. En
hefjum heldur aðra lotu og lítum á ólík svið réttlætis og ranglætis. Stundum
er réttlæti sundurliðað í uppskiptingarréttlæti eins og réttlæti tekjuskipting-
ar, málagjaldaréttlæti eins og réttlæti refsinga og loks viðskiptaréttlæti eins
og réttlæti verðlagningar. Þessa skiptingu má rekja til Aristótelesar. Hér má
TMM VIII
241