Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Qupperneq 118

Tímarit Máls og menningar
svo bæta þeim rökum að málflutningur Rawls gegn verðleikum stenzt ekki
skynsamlega skoðun, og málflutningur Nozicks fyrir einhvers konar eignar-
rétt verður fráleitur áður en lýkur.3 Svo er margt fleira, til að mynda það að
þessi greinargerð mín virðist hæfa dygðinni ekki síður en réttlátri skipan
samfélags. Og hún ljær þeim skilningi styrk að heiðarleiki sé ein dygð eins
og hann virðist vera; þar með er það kannski leyndin sem gerir stuld að
óheiðarleika en ekki hitt til dæmis að þjófur brjóti gegn himneskum rétti.
Hún styrkir líka þá samfélagshugmynd að málfrelsið — sem þjónar leitinni
að sannleikanum — sé ein af þeim frumkröfum sem gera ber til réttláts
þjóðfélags. Eða hverfum sem snöggvast á annað svið og hyggjum að réttlæti
refsidóma.
Samkvæmt nytjastefnu er helzta réttlæting refsinga sú að þær komi í veg
fyrir hvers konar skaðvænleg lögbrot, einkum með því að fæla menn frá
þeim.4 A þessari hugmynd er bersýnilega sá galli að þetta nytjagildi refsinga
fyrir velferð mannfélagsins kemur sekt og sakleysi ekki hið minnsta við: það
getur oft verið miklu áhrifameira til viðvörunar að refsa einhverjum sak-
lausum manni en sekum, til að mynda ef sakleysinginn er frægari en hinn. I
ljósi sannmæliskenningar horfir málið öðruvísi við: það sem gerir refsidóm
réttlátan er sannleikurinn sem hann leiðir í ljós, allur sannleikurinn eða að
minnsta kosti ekkert nema sannleikurinn. Þessu fylgir meðal annars að
sannmæliskenningin gengur gegn þeirri útbreiddu skoðun að réttlæti refs-
ingar sé einkum fólgið í því meini sem hún bakar þeim sem fyrir henni
verður. (Það er rétt að geta þess að þessari skoðun hafnar nytjastefnan líka.)
Einhver kynni að finna það að sannmæliskenningu um refsingar að hún taki
einungis til dómsins en ekki til refsingarinnar. Kannski hann ætti að velta því
fyrir sér af hverju leynilögreglusögur enda ævinlega á því að sannleikurinn
er leiddur í ljós en ekki á refsingunni sem bíður hins seka. Hann mætti líka
kynna sér eftirtektarverða kenningu Páls Árdal: þá að það eigi enginn
maður illt skilið.5
Eg vona að lesandinn gefi mér til að ég brýni enn fyrir honum höfuðein-
kennið á sannmæliskenningunni um réttlæti: það er að þar er farið með
verðleika fólks og jöfnuð sem hverjar aðrar venjulegar eða náttúrlegar
staðreyndir. Kenningin er með öðrum orðum reist á því að fólk sé jafnt í
raun og veru. Hún neytir engra hugmynda um yfirnáttúrlega mannhelgi
eins og hjá Stóumönnum og kristinni kirkju, né heldur hugmynda um nátt-
úrlegt manngildi ofar venjulegum verðleikum eins og hjá Gregory Vlastos.6
Mannréttindi eru oftast skilin þeim skilningi að hvað svo sem skyni
gæddum skepnum bæri á milli mundu þær njóta mannréttinda. Þessu vil ég
neita. Ef meðal okkar væru hálftalandi og hálfsiðuð dýr, eða ef mannkynið
244