Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Síða 11

Að vanhelga
Afguðun (Entgötterung) heimsins er eitt af
því sem einkennir Nútímann. Afguðun þýð-
ir þó ekki trúleysi, heldur þær kringum-
stæður þar sem einstaklingurinn, hið
hugsandi sjálf, verður undirstaða alls í stað
Drottins eins og áður var; maðurinn getur
haldið áfram að iðka trú sína, krjúpa á kné
úti í kirkju, biðjast fyrir uppi í rúmi, en
trúfesta hans er aðeins orðinn hluti af hans
eigin óhlutbundna heimi. Þegar Heidegger
hafði lokið við að lýsa þessum kringum-
stæðum ályktaði hann sem svo: „Og þannig
hurfu Guðimir á braut. Tómið sem þeir
skildu eftir er fyllt með því að vinna sögu-
lega og sálfræðilega úr goðsögnunum.“
Að vinna sögulega og sálfræðilega úr
goðsögnunum, úr heilögum ritningum,
þýðir: svipta þær helgi sinni, vanhelga þær.
Franska sögnin profaner (vanhelga) er
komin úr latínu: pro-fanum: staðurinn
framan hofsins, utan hofsins. Vanhelgun (la
profanation) byggist þannig á því að færa
hið helga út úr hofinu, út fyrir yfirráðasvæði
trúarinnar. Þar sem hláturinn liggur ósýni-
legur í lofti skáldsögunnar, er vanhelgun í
skáldsögu sú versta sem hugsast getur. Því
trúarbrögð og kímni eru ósættanlegar and-
stæður.
Fjórleikur Thomasar Manns, Jósef og
brœður hans, sem hann skrifaði á árunum
1926 til 1942, er eitt besta dæmið um það
hvemig hægt er að „vinna sögulega og sál-
fræðilega" úr helgum textum sem skyndi-
lega eru sviptir helgi sinni, þegar Mann
segir frá þeim í sínum glottandi og glæsi-
lega en ögn lífsþreytta tóni: Guð, sem í
Biblíunni hefur verið til frá ómunatíð, verð-
ur hjá Mann skyndilega að tilbúningi mann-
anna, uppfinning Abrahams sem dró hann
til að byrja með út úr óreiðu fjölgyðistrúar-
innar og gerði hann að æðstum allra guða
og þvínæst að hinum eina og sanna; Guð
veit vel hverjum hann á tilveru sína að
þakka, og öskrar: „Það er hreint ótrúlegt
hversu vel þessi maður þekkir mig. Var það
ekki hann sem gaf mér nafn í upphafi? Ég
verð að fara og smyrja hann.“ En einkum
þó: Mann undirstrikar að skáldsaga hans sé
gamansaga. Heilög ritning er fyndin! Sem
dæmi má nefna söguna um Pótífar og Jósef.
Kona Pótífars er tryllt af ást og bítur í
tunguna á sér og segir við Jósef smámælt
eins og bam, þofðu hjá mér, þofðu hjá mér,
en hinn hreinlífi Jósef útskýrir þolinmóður
fyrir þeirri smámæltu dag eftir dag í þrjú ár
að þau megi ekki elskast. Þegar örlagadag-
urinn mikli rennur upp eru þau ein heima;
hún heldur áfram að sífra í honum þofðu hjá
mér, þofðu hjá mér, og enn einu sinni út-
skýrir hann þolinmóður skýrt og skorinort
fyrir henni hvers vegna þau eigi ekki að
elskast, en um leið stendur honum, honum
stendur, honum blýstendur svo glæsilega að
blessunin hún Pótífar missir stjóm á sér og
rífur hann úr skyrtunni, og þegar Jósef forð-
ar sér á hlaupum með liminn á lofti, öskrar
hún ráðvillt, örvæntingarfull og viti sínu
fjær á hjálp og vænir Jósef um að hafa
nauðgað sér.
Skáldsaga Manns öðlaðist almenna við-
urkenningu; nokkuð sem sannaði að ekki
var lengur litið á vanhelgun sem svívirð-
ingu heldur eitthvað alvanalegt. Eftir að
Nútíminn gekk í garð hættu menn að líta á
trúleysi sem ögmn og áskorun, og trúin
varð ekki eins stíf og óbilgjöm og áður
hafði verið. Afallið sem stalínisminn olli
hafði úrslitaáhrif í þessari þróun: þá var
reynt að þurrka út öll áhrif kristninnar, en
það varð skyndilega til þess að við áttuðum
TMM 1992:4
9