Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Síða 19

og enginn renndi minnsta grun í það gjöm-
ingaveður sem átti eftir að skella á nokkmm
mánuðum síðar, þegar æðsti maður Irans,
Khomeini erkiklerkur, dæmdi Rushdie til
dauða fyrir guðlast og sendi leigumorð-
ingja á eftir honum og enginn veit hversu
lengi þetta ástand á eftir að vara.
Þetta átti sér stað áður en náðist að þýða
textann. Því var hneykslið alls staðar nema
í enskumælandi heiminum skrefi á undan
bókinni. í Frakklandi birtu fjölmiðlar kafla
úr bókinni sem enn var ekki komin út til að
gera lýðnum Ijóst hvers vegna dómurinn
var kveðinn upp. Þetta eru afskaplega eðli-
leg viðbrögð af þeirra hálfu, en lífshættuleg
fyrir skáldsögu. Með því að birta einungis
þá kafla sem sagðir voru guðlast, var lista-
verkið strax frá upphafi gert að réttu og
sléttu sönnunargagni.
Við skulum ekki agnúast út í bókmennta-
gagnrýnendur. Þögn þeirra er það versta
sem hent getur nokkurn rithöfund. Ég er þá
að tala um gagnrýnendur sem hugleiða,
greina verkin, þá gagnrýnendur sem hafa
vit á því að marglesa verkin sem þeir taka
til umfjöllunar (góðar skáldsögur eru skrif-
aðar til þess að verða lesnar aftur og aftur,
rétt eins og maður getur endalaust hlustað
á góð tónverk); um þá gagnýnendur sem
skella skollaeyrum við háreystinni í fréttun-
um og eru tilbúnir að Qalla um verk sem
komu út fyrir ári, þrjátíu árum, þrjú hundr-
uð árum; þá gagnrýnendur sem reyna að
koma auga á nýjungar í verkum og skrifa
þau á spjöld sögunnar. Ef slíkar hugleiðing-
ar fylgdu ekki sögu skáldsögunnar, þekkt-
um við hvorki haus né sporð á Dostojevskíj,
Joyce né Proust. Án slíkra hugleiðinga yrði
umfjöllun um verkin öll í skötulíki og þau
myndu gleymast hið snarasta. Hins vegar
hefur Rushdiemálið leitt í ljós (ef enn var
þörf fyrir sannanir) að slíkar hugleiðingar
eru ekki lengur stundaðar. Án þess að nokk-
ur hafi tekið eftir því, ósköp sakleysislega,
eins og af sjálfu sér, vegna breytinga í sam-
félaginu og á fjölmiðlunum, hefur gagnrýn-
in breyst í ósköp einfaldar (oft skarplegar
en alltaf hraðsoðnar) bókmenntafréttir.
I tilfelli Söngva Satans vom bókmennta-
fréttimar þær að höfundurinn var dæmdur
til dauða. Þegar um líf og dauða er að tefla
virðist nánast léttúðugt að tala um listir.
Hvaða máli skiptir listin þegar vegið er að
hinum miklu meginreglum? Enda var það
svo að um heim allan var fjallað um meg-
inreglumar: um tjáningarfrelsi, um nauð-
syn þess að standa vörð um tjáningarfrelsið
(reynt var að verja það, menn mótmæltu og
skrifuðu undir bænaskjöl); um trúarbrögð-
in, Islam og kristindóminn; um guðlast, um
réttinn til að guðlasta; en einnig þessa
spumingu: Hefur höfundur siðferðislegan
rétt til að guðlasta og særa þannig hina
trúuðu? Og jafnvel þessa efasemd: ef til vill
hefur Rushdie ráðist gegn Islam til þess eins
að vekja á sér athygli og selja þessa gersam-
lega ólæsilegu bók sína? (Ójá. Nú efaðist
ekki nokkur maður lengur um að Rushdie
hefði ráðist gegn Islam, því ásökunin ein
var raunvemleg; ritverkið var hætt að skipta
máli, það var ekki lengur til.)
Af einhverjum dularfullum ástæðum (ég
hef orðið vitni að sömu viðbrögðum um
allan heim) lagðist bókmenntafólk, menn-
ingarvitar og samkvæmishestar á eitt um að
sniðganga þessa skáldsögu í einu og öllu.
Enda þótt þetta fólk lesi heldur ekkert ann-
að en það sem bókmenntafréttimar skipa
þeim að lesa, ákvað það aldrei þessu vant
að standa gegn markaðsöflunum og neitaði
að lesa það sem nú var aðeins orðið
hneykslunarhella. Það var stfll yfir því að
TMM 1992:4
17