Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Page 50

frásagnarlist.5 Ýmsir hafa og viljað tengja
hina breyttu frásagnartækni á einn eða ann-
an veg breyttum viðhorfum Halldórs til
þjóðfélagsmála.6 Helga Kress telur t.d.
hvorki Islandsklukkuna né Gerplu til
„þjóðfélagslegra“ skáldsagna hans og lítur
svo á að jafnframt því sem hann tileinki sér
hlutlægni í frásögn breytist viðhorf hans til
hlutverks listar í samfélaginu; það sé á 5.
áratugnum „ekki lengur bundið við eina
stétt manna, heldur mannlíf allt.“6 Nefna
má enn að skáldsagan Gerpla, sem út kom
1952, hefur stundum verið túlkuð sem
fyrsta saga Halldórs eftir 1930 er ekki lýsti
sósíalískum hugmyndum. Sumir hafa litið
svo á að með henni yrðu einhvers konar
þáttaskil á höfundarferli hans.7 Peter Hall-
berg sem manna ítarlegast og best hefur
skrifað um tækni í sögum Halldórs, taldi
Gerplu lengst af sósíalískt verk en í síðasta
yfirlitsriti sínu virðist hann meta hana á
nýjan veg og þá í ljósi tækniþróunar í verk-
um Halldórs. Hann segir m.a.:
í skáldsögum Halldórs frá 4. áratugnum má
... greina skýra þróun til dirfskufyllri stfl-
færslu á veruleikanum. Frásagnarlist hans
teygir sig smám saman út fyrir landamerki
þjóðfélagslegs raunsæis og fær á sig svip-
mót ævintýris og goðsögu. Jafnframt leitar
höfundur jafnt og þétt á náðir íslenskrar
frásagnarhefðar.8
Hallberg skilgreinir ekki hvað hann á við
með hugtakinu „þjóðfélagslegt raunsæi“ en
gengur sýnilega út frá að slíkt raunsæi sé
rígbundið tiltekinni tækni, nái t.d. ekki til
dirfskufullrar stflfærslu og geti hvorki nýtt
sér ævintýri né goðsögu. í samræmi við það
lítur hann svo á að síaukinn áhugi Halldórs
á menningararfinum tengist för hans yfir
óskilgreind „landamæri“ þessa raunsæis,
og kemst svo að orði um Gerplu:
Því má velta fyrir sér hvort val yrkisefna í
Gerplu og þó umfram allt hin mikla áhersla
sem lögð er á hið listræna og fomyrta mál
bókarinnarberi vott um breytt viðhorf, eins
konar vegvísir burt frá róttækri þjóðfélags-
gagnrýni.“9
Ég er ósammála þeirri hugmynd Hallbergs
að fomt efni, listræn vandvirkni og fymska
í máli skáldsögu sem er paródía, samin út
af fomum sögum, fái ekki samræmst rót-
tækri þjóðfélagsgagnrýni.
En þar eð ég hef lýst hugmyndum mínum
um Gerplu annars staðar, hyggst ég ekki
fjölyrða um þær.10 Ég vil aðeins nefna að
ég hef reynt að leiða rök að því, ekki síst
með rannsókn á tækni Gerplu að hún sé
ekki aleinasta sósíalískt verk heldur sú saga
Halldórs er beri skýmst marxísk einkenni.
I samræmi við það er ég og þeirrar skoðunar
að skilin á höfundarferli hans séu ekki í
Gerplu heldur síðar, þ.e.a.s. í Paradísar-
heimt. En einmitt af því að mat á frásagnar-
tækni Halldórs leiðir fólk til jafn ólíkra
ályktana og raun ber vitni, er fróðlegt að
velta fyrir sér viðhorfum hans til bók-
mennta frá upphafi heimstyrjaldarinnar
síðari og fram undir það að hann fær Nób-
elsverðlaunin, og huga þá jafnframt að því
hvaða rætur tæknibreytingar í verkum hans
eiga sér.
Nokkrar skýringartilgátur
Á fyrri hluta 3. áratugarins hafði Halldór
ekki í hyggju að setjast að á íslandi. Hann
lagði sig í líma við að vera heimsborgari,
var á kafi í sálfræðilegu skáldsögunni og
taldi sig ekkert geta lært af fomum íslensk-
um sagnameisturum. Hann sagðist ekki
hafa haft „öllu óskemtilegra rit milli handa
en Heimskrínglu" Snorra Sturlusonar,
48
TMM 1992:4