Tímarit Máls og menningar - 01.03.1994, Page 99

Kristján B. Jónasson
Draugagangur í kastala
samfélagsins
Það er án efa einkennandi fyrir samtíma okkar hve algengt það er að nota
afturgönguna til að lýsa hugmyndum og fyrirbærum. Tímaskeið sem er svo
djúpt markað af endurkomu stílbrigða og viðhorfa úr fortíðinni hlýtur líka
að verða fangað einna best í hugmyndinni um drauginn og sú reikula
söguskynjun sem þessi uppvakning byggir á er vafalaust best skýrð með
mætti hans og afli. Draugurinn er oft notaður sem greiningartól til lýsingar
á eðli fortíðartengsla okkar, en ekki síður sem skammaryrði yfir úldnar
fortíðarleifar í ræðum og ritum samtíðarfólks; — nokkuð sem er vel þekkt
af vettvangi stjórnmálanna þar sem menn væna hver annan um að vera
draugar hægri- eða vinstrivillu kaldastríðsáranna. Þessir draugar geta því
verið sýnilegir öllum þeim sem vilja sjá en þeir geta einnig tekið á sig lúmskari
myndir. Margir skilja þá sem einskonar vald sem beitir sér „í gegnum“
lifendur og gerir þá að handbendi sínu. Þannig eru til dæmis áhrif höfundar,
hugsuðar eða hugmyndastraums á samtíðarfólk sviðsett sem einskonar
miðilsfundur þar sem rödd þess framliðna les sporgöngumanni sínum fyrir.
Draugurinn birtist ekki sjálfur en gengur aftur sem einskonar malandi á milli
línanna í ritum lifenda, hann er líkt og stríðin símadama sem hvíslar
hugdettum sínum að símnetinu svo ókunnir viðmælendur heyri.
Þannig er draugurinn leið til að lýsa ákveðinni hugmynd um samband
okkar við fortíðina og hlutverk hennar í samtíðinni og getur á þann hátt
skerpt sýn á þessa hluti. En oftar er hann leið til að leggja mat á samtíðina,
offast út frá andstæðu sem mætti kenna við framsækni og afturhald. Út ffá
sjónarhorni þess sem telur sig hafa yfirunnið fortíðina á einhvern hátt og
vera þannig handhafi þess nýja eru allir reimleikar merki um hnignun eða
að minnsta kosti hvimleiða truflun á hinu nýja skipulagi. Þessi fulltrúi
framsækninnar fer því í föt galdramannsins og reynir að kveða niður það
sem hann kallar sendingar fortíðarinnar með gífuryrðum; nokkuð sem allir
kannast við sem hafa fýlgst með stjórnmálaumræðunni síðustu árin þar sem
gengið hefur á með særingum og galdraþulum.
En þessi afstaða kemur einnig fram víðar og mikla tölu í þessum anda má
lesa í Tímariti Máls og menningar 4/1993 („Sæmundur fróði hinn nýi reiðir
TMM 1994:1
89