Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Blaðsíða 16

RÓBERT H. HARALDSSON
Siðspillirinn Nietzsche
Árið 1924 framdi ungur og bráðefhilegur námsmaður við Chicagoháskóla,
Nathan Leopold, fullkomlega tilefhislaust morð, ásamt félaga sínum, Ric-
hard Loeb. Réttarhöldin yfir þeim félögum vöktu mikla athygli, ekki síst
sökum þess að feður drengjanna, sem voru úr röðum efnamanna Chicago-
borgar, réðu þekktasta lögmann Bandaríkjanna, Clarence Darrow, til að verja
þá. í vörn sinni - sem stundum er nefhd „milljóndollaravörnin“ - færði
Darrow rök fyrir því að Leopold, og að einhverju leyti Loeb, væri haldinn
alvarlegri hugsýki sem hefði gripið hann við lestur á ritum Friedrichs
Nietzsches, en kenningar þessa manns væru í „eðli sínu tegund af geðveiki“.4
„Ég hef lesið næstum því allt sem Nietzsche skrifaði“, segir Darrow í tólf tíma
langri samantekt sinni, en bætir því svo við að sér hafi aldrei dottið í hug að
lifa samkvæmt hugmyndum Nietzsches (s. 70).5 Hins vegar hafi Leopold
verið svo yfir sig hrifinn af heimspeki þessa manns að hann hafi ákveðið að
móta líf sitt effir henni. Hann hafi talið að sökum gáfna og menningarlegra
yfirburða væri hann undanþeginn hefðbundnu siðferði, engin boð og bönn
næðu (upp) til hans (s. 71). Hann mætti gera hvað sem honum sýndist við
þá sem væru óæðri (s. 71).
Margir hafa, líkt og Darrow, varað við heimspeki Nietzsches sökum þess
að hún feli í sér ávísun á róttækt siðleysi - ekki bara á hversdagslega
afstæðishyggju um siðferði heldur mannvonsku. Um það verður ekki deilt
að Nietzsche gagnrýnir og grefur undan vissri tegund af siðferði sem hann
nefnir ýmist hjarðsiðferði, kristið siðferði eða meðaumkunarsiðferði (Mit-
leids-moral).6 Hann er sérlega gagnrýninn á þá siðapredikara sem boða slíkt
siðferði. Hins vegar er það önnur spurning, hvort hann hafi verið siðleysingi
(immoralisti) í þeim skilningi að hann hafni öllu siðferði.
Áhrifamestu rökin fýrir því að telja Nietzsche siðleysingja í þessum sterka
skilningi virðast sáraeinföld: Hann fagnar nafhbótinni „siðleysingi“, titlar
sjálfan sig sem fyrsta siðleysingjann og hann segist hafna siðferðinu sem
slíku.7 Ekki er ólíklegt að ýmsum þyki að hér þurfi tæpast fleiri vitnanna við!
Nietzsche hljóti að hafa hafnað siðferðinu sem slíku; að öðrum kosti sé ekki
mark takandi á hans eigin orðum.
Nietzsche er sleipur heimspekingur, afsleppur, ekki síst þegar maður
herðir takið. Vandinn sem blasir hér við er að Nietzsche heldur líka opnum
þeim möguleika að til séu æðri tegundir siðferðis en það hjarðsiðferði sem
reynir að steypa alla í sama mót og hann gagnrýnir hvað ákafast.8 Raunar er
ein helsta ástæða þess að hann gagnrýnir hjarðsiðferði samtímans sú að hann
telur það hefta framgöngu æðri tegunda siðferðis.9 Hann ræðir líka víða um
sitt eigið siðferði, og segist vilja gefa okkur vísbendingar um hverrar náttúru
14
TMM 1997:3