Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Blaðsíða 32

KRISTJÁN ÁRNASON
strangt trúarlegt uppeldi í bernsku, en engu að síður áttar hann sig fljótt á
takmörkunum vísindahyggjunnar eins og sjá má þegar á skrifum hans í
Ótímabœrum hugleiðingum. Og sem betur fer hafði hann þá komist í tæri við
annan og eldri hugsuð sem kafaði öllu dýpra og veitti honum víðari sýn inn
í myrkviði tilverunnar, Arthur Schopenhauer. Hann má telja til lærisveina
Immanuels Kant, en hafði farið þveröfuga leið við aðra í grundvallaratriðum
og raunar kollvarpað viðtekinni skynsemistrú og húmanisma Vesturlanda
með því að sjá heiminn sem myndgervingu blinds afls sem hann nefndi
„lífsvilja“ og setja þar með hið „lægra“ ofar hinu „æðra“ og gera skynsemina
að þjóni hvatanna. Þessi heimspeki er vissulega sá grundvöllur - eða grund-
vallarleysi - sem Nietzsche stendur á, þótt hann hafi áður en yfir lauk snúið
henni við í bjartsýnisátt og í stað þeirrar afneitunar og bælingar lífsviljans
sem Schopenhauer taldi nauðsynlega boðað upphafningu hans og eflingu í
líki „viljans til valda“.
Það er þessi heimspeki sem Nietzsche byggir á í fýrsta ritverki sínu, Fæðing
harmleiksins úr anda tónlistarinnar, sem fékk svo hraklegar viðtökur fræði-
manna og varð höfundinum að fótakefli á ffæðabrautinni en var þeim mun
betur tekið af tónlistarfólki og þá ekki síst Ríkarði Wagner sem ritið var
helgað. Þegar í titlinum sjálfum felst vísun til tvískiptingar heimsins í vilja
og sýnd og til lífsviljans svonefnda sem uppsprettu alls, þar sem tónlistin er
einmitt skilin af Schopenhauer sem birting þessa lífsvilja í hreinleika sínum,
og því list listanna, þar sem aðrar, jafnt myndlist sem leiklist og skáldlist, eru
aðeins endurskin af ytri mynd þessa kjarna. Og með því að það eru kórar,
helgaðir guðinum Díonýsosi, sem upphaf harmleiksins gríska er rakið til,
tekur þessi guð „endurnýjunar lífs, vímu, hvatar og verðandi“ með fríðu
föruneyti skógarvætta öll völd í riti Nietzsches og ýtir til hliðar sjálfum
Apolloni hörpuvaldi, guði „fjarlægðar, ásýndar, draums og stöðugleika“ ,
nokkuð í trássi við hugmyndir Forngrikkja sjálfra sem litu á Apollon sem
yfirguð jafnt tónlistar og skáldskapar og sáu í tónlistinni öðru fremur
endurpeglun á guðlegu skipulagi heimsins En með því að tefla þannig „hinu
díonýsiska" gegn hinu „apollonska" er Nietzsche ekki einungis að boða
hvataheimspeki í anda Schopenhauers heldur einnig að ryðja hinu nýja
„Musikdrama“ Wagners braut, þar sem tónlist og orð voru samofnari en
tíðkast hafði í óperulist seinni tíma og áttu hvort tveggja um sig að vera þáttur
í „heildarlistaverki“ sem svipaði á ýmsan hátt til harmleiksins gríska í elstu
gerð hans. En það sem skilur þó einkum milli þeirra samherja, Wagners og
Nietzsches, er að þar sem hinn fyrrnefndi var þrátt fyrir allt að hugsa um
„framtíðarlistaverk“ sem sameinaði í sér meginþætti hinnar forngrísku listar
og listar seinni tíma, þá er eins og hinn síðarnefndi hafi viljað fara sem lengst
aftur til upprunans, á vit Díonýsosar og slást í hóp geitmenna og blótkvenna,
30
TMM 1997:3