Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Blaðsíða 66

ARTHÚR BJÖRGVIN BOLLASON
jafnvel ffá hrópum hans, hljómar ennþá ný og háskaleg þögn, viðleitni
til að fela eitthvað með þögninni. Sá sem hefur árum saman, daga og
nætur, setið einn á hljóðskrafi við sál sína og tekist á við hana í trúnaði,
sá sem í helli sínum - hvort sem sá hellir var völundarhús eða
gullnáma - varð að hellisbirni eða gullgrafara eða verndara gullsins
og dreka: hugtök hans fá á endanum á sig sérkennilegan rökkurblæ,
fara að lykta bæði af dýpt og fúa, einhverju ólýsanlegu og ógeðfelldu
sem andar köldu á þá sem leið eiga hjá.“8
Og í augum hins hugsandi einbúa dregur heimspekin sjálf líka dám af því,
að heimurinn er í raun ekki annað en „yfirborð":
„öll heimspeki er yfirborðsheimspeki - það er dómur einbúans. Það
hafa einhverjir duttlungar ráðið því að harm nam hér staðar, horfði
til baka, leit í kringum sig, að hann gróf ekki dýpra hér og lagði ffá sér
rekuna ... Öll heimspeki felur líka heimspeki. Allar skoðanir eru líka
felustaðir, hvert orð er líka gríma.“9
Þrátt fyrir að þar sé ólíkum höfundum saman að jafha minnir þessi skiln-
ingur Nietzsches á verkum heimspekinga óneitanlega á það sem meistari
Þórbergur setti á blað um samlíf höfundar og bókar:
„Allar bækur eru einskonar fjölmyndir, pólifótó, sem höfundur hefur
fest á blað af sínum innra manni.“10
Hvað sem líður almennu gildi þessarar hugmyndar, blandast víst engum
hugur um að hún á við um verk beggja þessara annars ólíku höfunda.
Lesandinn sér þá báða jafnan greinilega í textanum, „frá ýmsum hliðum og
í ýmiskonar stellingum“, svo enn sé vitnað til orða meistara Þórbergs. Þetta
gildir um verk Nietzsches í ríkara mæli en títt er um verk annarra heimspek-
inga. Hann er alls staðar nálægur í þeim textum sem eftir hann liggja.
Lesandinn finnur oft fyrir gáska í stílnum, andlegu fjöri og írónískum
hugarleiftrum. Þess á milli ber það við að höfundurinn sé hálf-önugur eða
jafnvel daufur í bragði. Það voru óefað sveiflur af þessu tagi sem Ágúst H.
Bjarnason hafði í huga, þegar hann sagði að Nietzsche væri „höfrungur í
anda“. Og þess konar sveiflur hafa ekki aðeins áhrif á rithátt Nietzsches,
heldur taka þær líka til þeirra sjónarmiða sem hann er að lýsa hverju sinni:
„Nietzsche er allur í breytingunni, víðáttunni, sveiflunni, mótsögn-
inni. Það er ekki hægt að negla hann fastan við einn púnkt. Jafnskjótt
og því er haldið fram að skoðun hans á einhverju atriði hafi verið þessi
en ekki önnur verður að leiðrétta þá skilgreiningu með gagnstæðri
ákvörðun. Baráttan í hug hans er aðalatriði sem aldrei má gleyma."11
64
TMM 1997:3