Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Blaðsíða 84

ÁRNI BJÖRNSSON
hinn málspaki sem um 1200 skráði Danmerkursögu og Geoffrey frá Mon-
mouth, sem skráði Breta sögur á 12. öld, báðir á latínu. Á íslandi voru sögur
að drýgstum hluta skráðar á íslensku þótt að sjálfsögðu væru einnig til
latínubækur í klaustrum og kirkjum.
2. I norðanverðri Evrópu snerust þessar latínusögur einkum um helga
menn og trúboðskonunga. Veraldlegar sögur voru einnig skráðar öðru
fremur konungum og öðrum höfðingjum til dýrðar. Líku gegndi einnig í
fyrstu á íslandi. Brátt var þó tekið að snúa þessum sögum eða frumsemja
þær á íslensku. Sumar sögur voru til í bæði latneskri og íslenskri gerð. Sögur
erlendra konunga urðu digur bókmenntagrein, og smám saman tóku íslend-
ingar að segja á þeim kost og löst, enda höfðu þeir enn engan eigin kóng sem
þeir voru skyldugir að mæra.
3. Eigi síðar en á öndverðri 13. öld tóku íslenskir sagnamenn auk þessa að
færa í letur sögur og þætti af íslenskum bændum, stórum og smáum, og
örlögum þeirra á heimaslóð eða úti í heimi, hinar eiginlegu Islendinga sögur.
Um flestar þeirra gildir sama raunsæi og í yngri konungasögum. Þegar
grannt er skoðað eru eiginlegar hetjur hinna bestu íslendinga sagna ekki
vígamennirnir þótt mikið beri reyndar á þeim, heldur þeir drengskapar-
menn sem reyna að koma í veg fyrir blóðhefnd og önnur vígaferli. Það tekst
að vísu sjaldnast, og einmitt þess vegna verða þeir tragískar hetjur. Um líkt
leyti virðist byrjað að skrá hinar ævintýralegu fornaldarsögur sem kalla má
einskonar norrænt mótvægi við suðrænar riddarasögur, þýddar og frum-
samdar.
Skýringartilraunir
Sem áður sagði hefur ekki tekist að finna í rituðu máli neina haldbæra
skýringu á þessum fjölda ritaðra íslenskra sagna á móðurmáli miðað við
sambærilega sagnaritun annars fólks í norðanverðri Evrópu. Stundum virð-
ist hugmyndaríka höfunda samt ekki skorta nema herslumuninn og verður
nokkurra slíkra tilvika getið aftanmáls í tengslum við ritaskrá.
Ekki leyfir maður sér að fallast á þá gömlu þjóðrembu að hingað hafi í
öndverðu flust sérstakt skáldskaparkyn þótt einhverjum kynni að sýnast það
freistandi. Öllu líklegra væri að gelísk sagnamenning hefði snemma borist
hingað með þrælum eða frjálsum mönnum frá Bretlandseyjum, því til eru
mun eldri írsk sagnahandrit en íslensk. Slíkt fordæmi kynni vissulega að hafa
valdið nokkru um íslenska sagnaritun á móðurmálinu, en það skýrir samt
ekki, hversvegna gelískir menn höfðu ekki samskonar áhrif í Orkneyjum eða
Noregi og jafnvel annarsstaðar á Norðurlöndum. Svipað er að segja um
hugsanlegt fordæmi franskra hetjuljóða en getið er um franskan söngkenn-
74
TMM 1998:1