Dagblaðið Vísir - DV - 27.03.2013, Blaðsíða 30

Ár hinna glötuðu tækifæra
30 Umræða 27. mars-2. apríl 2013 Páskablað
V
orið 2009 var ég full bjart-
sýni. Eftir hamfaravetur
var grasið farið að grænka,
sólin skein og krakkarn-
ir farnir út að leika sér,
áhyggjulausir um krónur, evrur og
skuldastöðu ríkissjóðs. Þennan vetur
hafði fólkið í landinu sýnt hvað í því
bjó, hverjir það eru í raun sem eiga
að hafa völdin. Um allt samfélagið
voru menn að reyna að skilja hvað
hefði gerst, ræða saman um mögu-
legar lausnir og hvernig við gætum
bjargað landinu fagra og þjóðinni
sem þar býr. Í kjölfarið fylltist Alþingi
af nýju fólki, 27 nýir þingmenn sem
margir höfðu talað fyrir endurreisn
landsins og bættum vinnubrögðum
tóku sæti á þingi. Það var augljóst að
verkefnin framundan væru ærin og
ég var viss um að við sem höfðum
gefið kost á okkur í verkið hefðum
gert það af heilum hug þótt um hálf-
gerðan sjálfsmorðsleiðangur væri
að ræða.
Nú, tæpum fjórum árum síðar
erum við í undarlegri stöðu. Fjór-
flokkurinn er að molna og kallað er
eftir endurnýjun og nýjum vinnu-
brögðum. Framsóknarflokkurinn,
sá eini sem endurnýjaði sig fyrir síð-
ustu kosningar, nýtur þess í skoð-
anakönnunum en virðist hallur und-
ir þjóðernishyggju sem mér finnst
hættulegt. Mörg ný framboð hafa
litið dagsins ljós, sum efnileg, önnur
vanbúin. Munu kjósendur hafa kjark
til að velja eitthvað nýtt?
Tækifærin
Í hruni felast gríðarleg tækifæri til að
gera róttækar breytingar. Ímyndum
okkur þá skelfilegu stöðu að heim-
ili okkar myndi brenna til grunna
og við þyrftum að byggja það upp á
nýjan leik. Væri líklegt að við mynd-
um byggja það í nákvæmlega sömu
mynd aftur? Myndum við ekki nota
tækifærið til þess að gera það þannig
að það hentaði fjölskyldunni best?
Losa okkur við þröskuldana og gráa,
blettótta teppið í stiganum og ofn-
ana sem suðaði í?
Verkefni okkar voru ærin; talað
var um endurreisn í margvíslegum
skilningi. Og því miður var orðið
endurreisn réttnefni því stjórnvöld
endurreistu fjármálakerfið í ná-
kvæmlega sömu mynd og það var
áður. Við erum enn með þrjá alltof
stóra banka sem skila eigendum
sínum ofsagróða þrátt fyrir mikla
yfirbyggingu, hálaunastefnu sem
hinn almenni vinnumarkaður get-
ur ekki keppt við og almennt okur
á viðskiptavinum. Bankarnir fengu
ríkulegan heimanmund; lánasöfn á
miklum afslætti sem enn hefur ekki
verið látinn ganga til viðskiptavin-
anna nema í takmörkuðum mæli.
Lán hafa verið dæmd ólögleg og
vafi leikur á lögmæti verðtryggingar
á neytendalánum. Engu að síður
virðist enginn standa með Jóni og
Gunnu og þeim bara sagt að leita
réttar síns frammi fyrir dómstólum
ef þau sætta sig ekki við ástandið
eða fara í röðina hjá umboðsmanni
skuldara. Það er óásættanlegt.
Við höfðum líka ótal tækifæri til
brjóta upp einokun og fákeppni í
atvinnulífinu. Þegar stór markaðs-
ráðandi fyrirtæki á svokölluðum
„samkeppnismarkaði“ urðu gjald-
þrota hefðum við átt að skipta þeim
upp í smærri einingar og stuðla
þannig að heilbrigðara atvinnulífi. Í
fæstum tilfellum var það gert.
Við höfðum líka tækifæri til að
taka til í starfsumhverfi fyrirtækja.
Lýðræðislega rekin fyrirtæki hafa
sannað gildi sitt víða um heim. Hér
er lagaumhverfið þeim mjög erfitt og
við höfum lítið aðhafst til að breyta
því. Rað- og krosseignarhald fyrir-
tækja sem auðveldar markaðsmis-
notkun er enn eins auðvelt í fram-
kvæmd og áður og ekkert lát virðist á
kennitöluflakki. Enn er mögulegt að
hola fyrirtæki að innan með því að
ryksuga út úr þeim allt fjármagn en
senda samfélaginu skuldirnar.
Hvað klikkaði?
Það er erfitt að benda á eitthvað eitt
sem klikkaði en ég held þó að hluti
skýringarinnar sé gamaldags stjórn-
mál. Þegar verkefnin eru risavaxin
þurfa allir að hjálpast að og leggjast
á árarnar saman. Hefði verið leitað
eftir auknu samstarfi allra flokka eft-
ir kosningar 2009 er ég viss um að
margt hefði farið á betri veg. Þess í
stað ákváðu formenn stjórnarflokk-
anna að halda einir í eyðimerkur-
göngu. Traustið á milli stjórnar-
flokkanna og minnihlutans (og
hugsanlega einnig það traust sem
nauðsynlegt er manna á milli inn-
an flokkanna) brast strax í byrj-
un kjörtímabilsins í Icesave-mál-
inu þegar í ljós kom að reyna átti að
koma samningum sem lágu tilbún-
ir fyrir kosningar í gegnum þing-
ið án þess að það fengi að sjá þá.
Og slíkt er erfitt að laga. Sökin er þó
ekki bara meirihlutans. Stjórnar-
andstaðan virðist í mörgum tilfell-
um telja það markmið mun æðra að
fella ríkisstjórnina eða gera henni
erfitt fyrir en að vinna að þjóðarhag.
Virðing fyrir lýðræðislega kjörnum
meirihluta er engin og stjórnarand-
staðan hefur tekið sér neitunarvald
í öllum málum. Meirihlutinn hefur
svo bara lúffað og ekki treyst sér til
þess að nota ákvæði í þingsköpum
til að taka völdin í sínar hendur.
Framan af náðist þó ágætt sam-
starf um mörg mál. Þingið sam-
einaðist í að smíða stórmerka fyr-
irvara á Svavarssamninginn sem
hefðu gert hann bærilegri og fyrstu
tvö árin kom oft fram skýr vilji til
samstarfs og samstöðu. Þá skil-
aði þingmannanefndin svokallaða
sameiginlegri niðurstöðu sem all-
ur þingheimur samþykkti í ályktun
í september 2010 um þann lærdóm
sem nauðsynlegt væri að draga af
skýrslu rannsóknarnefndar Alþing-
is og um nauðsynlegar úrbætur á
lögum, meðal annars endurskoðun
stjórnarskrárinnar. Síðan þá hefur
leiðin legið niður á við.
Allt hangir á sömu spýtunni
Við sem höfum talað fyrir breyting-
um og lagt fram tillögur til úrbóta
höfum komist að því að allt hangir
þetta á sömu spýtunni. Sagt hefur
verið að ekki sé hægt að innkalla
kvótann því sjávarútvegurinn sé svo
skuldsettur að þá færu bankarnir
aftur á hausinn. Menn segja að ekki
sé gerlegt að leiðrétta lán heimil-
anna án þess að íbúðalánasjóður
og þar með annaðhvort ríkissjóð-
ur eða lífeyrissjóðirnir taki höggið.
Og ekki er hægt að aflétta gjaldeyr-
ishöftum án þess að gengið falli,
verðbólgan fari af stað og heimilin
fari á hausinn. Þannig stranda all-
ar breytingar. Við höfum reyndar
svarað þessu með því að leggja fram
þingmál þar sem skuldir, hvort held-
ur sem er sjávarútvegs eða heimil-
anna eru teknar út fyrir sviga í sér-
staka sjóði og greiddar niður með
ákveðnum tekjustofnum á löngum
tíma. Það blasir þó við að kerfið allt
er ónýtt og þarfnast uppstokkunar.
Sýnt hefur verið fram á að lífeyris-
sjóðskerfið ræður ekki við skuld-
bindingar sínar og skiptir þá litlu
hvort skuldir heimilanna verða leið-
réttar með þátttöku þeirra. Kerfið er
ósjálfbært, þessi mikla sjóðssöfnun í
lokuðu og litlu hagkerfi án ásættan-
legra fjárfestingamöguleika er galin
og gengur ekki upp og það er löngu
tímabært að horfast í augu við það.
Þá er það ólíðandi að örfáir ráði yfir
nýtingarrétti á sameiginlegri auðlind
þjóðarinnar. Og skuldir heimilanna
verður að leiðrétta, annað er hvorki
sanngjarnt né réttlátt.
Hið séríslenska bull
Góður vinur minn hefur sagt að
alltaf þegar talað sé um séríslenskar
aðstæður eða flíkað séríslenskum
lausnum væri ástæða til að hafa full-
an vara á sér. Það er ágæt regla. Í sér-
flokki yfir ruglið er verðtryggingin
sem hvergi á byggðu bóli er eins vit-
laus og hér á landi þar sem hún eyk-
ur í hverjum mánuði peningamagn í
umferð og knýr verðbólguna áfram.
Við höfum því skapað vítisvél and-
skotans og úti um allt samfélag er
fólk sem finnst hún ómissandi. Hún
veldur því einnig að eitt helsta tæki
Seðlabankans, stýrivextirnir, virkar
ekki sem skyldi því það hefur ekki
nein áhrif á þann hluta markaðar-
ins sem er með í verðtryggða kerfinu
sem veldur því að SÍ beitir vaxta-
hækkunum af enn meiri hörku. Því
eru og verða vextir hér óbærilega
háir á meðan verðtryggingin er við
lýði. Lífeyrissjóðakerfið hér er líka
séríslenskt og viðheldur háu vaxta-
stigi vegna óraunhæfrar ávöxtunar-
kröfu og það er tæknilega gjaldþrota.
Sá vandi hverfur ekki þótt menn ýti
honum á undan sér. Hins vegar væri
hægt að nýta tækifærið þegar (en
ekki ef) við breytum kerfinu og laga
ýmislegt annað í leiðinni.
Hugrekki óskast!
Það sem mér finnst standa alvöru
breytingum fyrir þrifum er skortur
á hugrekki. Það hefur alltaf verið
ljóst að kvótinn yrði ekki innkall-
aður í sátt við sjávarútveginn. Það
þarf sterk bein til að taka slaginn og
menn hafa meira verið í því að lúffa.
Svokallaðir „hagsmunaaðilar“ hafa
gríðarleg áhrif á lagasetningu og
stefnumótun. Skiptir þá engu hvort
um er að ræða löggjöf um sjávar-
útvegsmál, fjármálakerfið eða nýja
stjórnarskrá. Peningarnir og sjálf-
skipuð elíta virðast alltaf stjórna
förinni. Hagsmunir venjulegs fólks
eru sjaldnast varðir af þinginu og
þykir það ásættanlegur fórnarkostn-
aður við að viðhalda þessu gallaða
kerfi okkar að hver fjölskylda greiði
fyrir íbúðina sína margoft ef hún
missir hana ekki einhvers staðar á
leiðinni. Þá er búið þannig um hnút-
ana að stjórnmálamenn geti sýsl-
að með auðlindir þjóðarinnar eftir
eigin geðþótta. Stjórnmálamenn og
stjórnmálasamtök mega enn þiggja
fé frá lögaðilum og Ríkisendur-
skoðun telur sig ekki geta gert neitt í
málunum þótt farið sé á svig við lög í
þeim efnum. Stjórnvöld hafa hvorki
sýnt neina alvöru tilburði til að
breyta þessu né svo mörgu öðru.
Nýja Ísland – hvenær kemur þú?
Ég er þó enn ekki búin að gefa upp
vonina um alvöru breytingar því ég
hef trú á þjóðinni. Í næstu kosning-
um mun hún standa frammi fyrir
óvenjustóru hlaðborði valkosta. Ég
treysti því að hún hafni þeim sem
hafa tekið að sér að verja sérhags-
munaöflin og velji þá sem hafa til
að bera þann kjark sem þarf til að
gera alvöru breytingar. Lýðræði er
svarið. n
Kjallari
Margrét
Tryggvadóttir
„Það blasir þó við að
kerfið allt er ónýtt og
þarfnast uppstokkunar
Lýðræði er svarið „Hagsmunir venjulegs fólks eru sjaldnast varðir af
þinginu og þykir það ásættanlegur fórnarkostnaður við að viðhalda þessu
gallaða kerfi okkar að hver fjölskylda greiði fyrir íbúðina sína margoft ef
hún missir hana ekki einhvers staðar á leiðinni.“