Dagblaðið Vísir - DV - 02.03.2012, Blaðsíða 18

vERTU KURTEIS EFTIR NAUÐGUN
18 Fréttir 2.–4. mars 2012 Helgarblað
L
iz Kelly, prófessor í kynbundnu
ofbeldi við London Metropo-
litan University, var með er-
indi á ráðstefnu um meðferð
kynferðisglæpa í réttarvörslu-
kerfinu sem innanríkisráðuneyt-
ið stóð fyrir ásamt fleirum í janúar.
Sagðist hún vera komin til landsins
til að deila þeirri þekkingu sem hefur
myndast með rannsóknum í Evrópu.
„Sumt eru ekki góðar fréttir en slæm-
ar fréttir geta hjálpað okkur að skilja
hvað þarf að gera,“ sagði hún þegar
hún steig í pontu og ávarpaði salinn.
Enda sagði Ögmundur Jónasson
innanríkisráðherra þegar hann setti
ráðstefnuna, að kynferðislegt ofbeldi
væri ein stærsta ógn við líf og heilsu
barna og kvenna á Íslandi í dag. „Við
vitum að tilvikin eru ekki teljandi á
fingrum annarrar handar eða beggja.
Þau skipta ekki tugum, heldur hundr-
uðum á ári hverju. Aðeins hluti kyn-
ferðisbrotamála ratar inn á borð lög-
reglu og afar fá mál rata í gegnum allt
réttarkerfið. Brotaþolarnir eru alltof
margir og það sem enn verra er, of-
beldismennirnir eru alltof margir.
Sem samfélag þurfum við að horfast
í augu við veruleikann og reyna að
skilja hvað það er í samfélagsgerðinni
sem gerir að verkum að allt þetta of-
beldi þrífst,“ sagði ráðherrann enn-
fremur.
Neyðarmóttaka vegna nauðgana
og Stígamót taka árlega að meðaltali
á móti 230 manneskjum sem leita sér
aðstoðar eftir nauðgun eða nauðgun-
artilraun.
Áhyggjur af ástandinu
UNICEF, sem gaf út skýrslu um stöðu
barna á Íslandi árið 2011, komst að
sömu niðurstöðu og Ögmundur – að
kynferðisofbeldi sé ein mesta ógn við
réttindi og velferð barna á Íslandi. Í
þeirri skýrslu kom fram að tæplega
þrettán prósent stúlkna undir átján
ára aldri eiga á hættu að verða fyrir
kynferðislegu ofbeldi og 2,8 prósent
drengja á sama aldri.
Fleiri hafa lýst yfir áhyggjum af
stöðu mála á Íslandi. Mannréttind-
aráð Sameinuðu þjóðanna gerði
til að mynda tugi athugasemda við
ástandið í skýrslu ráðsins sem var
birt fyrr í vikunni. Þar kemur fram
að vægir dómar og fáar kærur í kyn-
ferðisglæpamálum séu áhyggjuefni.
Ástralar og Norðmenn lýstu ásamt
fleirum áhyggjum af því að vægir
dómar virkuðu letjandi á konur til að
kæra afbrot til yfirvalda. Fulltrúar frá
Íran létu einnig í ljósi áhyggjur sínar
af kynferðislegu ofbeldi á Íslandi.
Árið 2004 var einnig hart deilt á
íslensk stjórnvöld fyrir að taka of-
beldi gegn konum ekki föstum tök-
um í skýrslu sem eftirlitsnefnd Sam-
einuðu þjóðanna birti. Vægir dómar
vöktu furðu.
Kærum fjölgar
Samkvæmt rannsókn sem gerð var
árið 2009 tilkynna aðeins þrettán
prósent þeirra sem verða fyrir kyn-
ferðisofbeldi á Íslandi brotið til lög-
reglu. Engu að síður er það aðeins í
Svíþjóð sem hlutfallslega fleiri kærur
miðað við íbúafjölda eru lagðar fram.
Víðast hvar í Evrópu er kærum þó
farið að fjölga. Hér á landi hefur kær-
um til lögreglunnar fjölgað stöðugt
frá árinu 2002 samkvæmt upplýsing-
um Liz Kelly. Og samkvæmt skýrslu
um konur í kreppu fjölgaði kynferð-
isglæpum á landsbyggðinni verulega
árið 2009 og voru hlutfallslega flest
í Vestmannaeyjum eða 54 brot á
hverja tíu þúsund íbúa. Til saman-
burðar voru brotin níu á hverja tíu
þúsund íbúa á höfuðborgarsvæðinu.
Hins vegar hefur sakfellingum
ekki fjölgað í takt við þessa þróun,
hvorki hér á landi né annars staðar.
Samkvæmt skýringarmynd sem Liz
birti á ráðstefnunni voru til dæmis
lagðar fram tólf kærur á Íslandi árið
2001 en 112 árið 2002. Ákært var í
sex málum árið 2001 en í níu málum
árið 2002. Sakfellt var í fjórum málum
bæði árið 2001 og 2002. Þannig hrap-
aði hlutfall sakfellinga úr 33 prósent-
um árið 2001 niður í fjögur prósent
árið 2002.
Ranghugmyndir um nauðganir
Í rannsókn sem gerð var kom í ljós
að í sextán löndum hefur kærum
fjölgað en hlutfall sakfellinga lækk-
að. Aðeins í þremur löndum hefur
fjöldi sakfellinga haldist í hendur við
fjölgun kæra. Liz hefur reynt að kom-
ast að því hvað veldur þessu með því
að ræða við fagaðila og mætir oftar en
ekki ranghugmyndum um nauðganir
fyrr og nú. Henni er tjáð að hér áður
fyrr hafi málin verið einfaldari.
Að flestar nauðganir sem framdar
voru fyrir 1980 hefðu verið framdar af
nauðgurum. Það er rangt, segir hún.
Á tuttugustu öldinni kærðu konur
menn sem þær þekktu, yfirmenn og
jafnvel fjölskyldumeðlimi.
Að nauðganir sem eru framdar
af ókunnugum eru yfirleitt ofbeldis-
fullar, þeir noti frekar vopn, og þar
af leiðandi sé auðveldara að sanna
brotið. Liz segir hins vegar að fyrrver-
andi makar séu líklegastir til að beita
ofbeldi og valda áverkum.
Að nauðganir sem eru framdar af
manni sem fórnarlambið þekkir valdi
minni skaða. „Það er ekki það sem
flestar konur munu segja ykkur. Flest-
ar konur munu segja að það hefur
áhrif á getu þeirra til að treysta öðr-
um að einhver sem þær hafa treyst
fyrir sér geti gert þeim þetta og oft
með svo hrottafengnum hætti.
Að vandamálið séu stefnumót-
anauðganir þar sem aðeins er hægt
að byggja á orði gegn orði. Liz segir
hins vegar að nánast engar kærðar
nauðganir hafi verið framdar á
stefnumóti. Nauðganir eru framdar
af mökum, vinum og kunningjum en
nánast aldrei á stefnumóti.
Fæstar sakfellingar í Belgíu
Þegar 899 kynferðisglæpamálum frá
níu Evrópulöndum var fylgt eftir í
kerfinu kom á daginn að mál eru lát-
in niður falla á öllum stigum ferlisins.
Ástæðurnar eru flóknar, því þetta ger-
ist á mismunandi stöðum í ferlinu og
mismunandi aðilar koma að þessari
ákvörðun. Sums staðar getur þoland-
inn dregið kæruna til baka en ann-
ars staðar er það ekki hægt. Í sum-
um löndum getur lögreglan látið mál
niður falla en annars staðar getur að-
eins ákæruvaldið gert það. En þó að
kerfin séu mismunandi þá er niður-
staðan svipuð.
Að meðaltali enda fimmtán pró-
sent mála með sakfellingu, lægst er
hlutfallið í Belgíu þar sem það er fjög-
ur prósent en hæst er það í Þýskalandi
þar sem það er 23 prósent.
Frá 20 til 68 prósenta mála eru lát-
in niður falla á rannsóknarstigi, með-
al annars vegna ónægra sannanna,
vegna þess að fórnarlambið dregur
samstarf sitt til baka – sem Liz túlk-
ar sem skort á trausti á réttarkerfinu.
„Það sem konur eru að segja er, ég
treysti ykkur ekki til að vernda mig og
virða í gegnum þetta ferli. Þess vegna
ætla ég að fara úr þessum aðstæð-
um.“ Eða vegna falskra ásakana sem
átti við í einu til níu prósenta tilvika,
en aðeins í einu landi var talið að
hlutfall falskra ásakana væri svo hátt.
Alla jafna var hlutfall falskra ásak-
ana að mati lögreglu og saksóknara í
kringum fjögur prósent.
Raðnauðgari gekk laus
Liz benti þó á að það getur verið vara-
samt að afskrifa kæru um nauðgun
sem falska ásökun án þess að rann-
saka málið. Máli sínu til stuðnings
tók hún dæmi af Malcolm Rewa,
manni sem talið er að hafi nauðg-
að að minnsta kosti fimmtíu konum
í Nýja-Sjálandi á fimmtán ára tíma-
bili. Hann var dæmdur árið 1998 fyrir
árásir á 27 konur.
En Malcolm var kærður fyrir fyrstu
nauðgunina sem hann framdi. Fórn-
arlambið var ung stúlka sem var í
glæpagengi sem hann stýrði en þar
sem hún var á jaðri samfélagsins
þótti hún ekki trúverðug og lögreglan
trúði ekki frásögn hennar. Félagi Mal-
colms í genginu veitti honum falska
fjarvistarsönnun sem var tekin gild
og málið var aldrei rannsakað.
„Það þýddi ekki aðeins að hann
hefði frelsi heldur fékk hann einnig
sjálfstraustið til að nauðga mun fleiri
konum. Það sem er svo áhugavert við
þetta mál er að lögreglan í Nýja-Sjá-
landi sagði að þetta hefði kennt þeim
lexíu, – að trúa alltaf þar til annað
kemur í ljós.“
Sagði hún að þetta væri ekki eins-
dæmi. Á síðustu þremur árum hefði
það gerst þrisvar sinnum að kon-
ur í Bretlandi hefðu lagt fram kæru
á hendur nafngreindum manni en
þeim hefði ekki verið trúað og mað-
urinn hefði haldið áfram og nauðgað
fleiri konum.
Hún sagði því mikilvægt að draga
úr tortryggni gagnvart konum sem
leggja fram kærur og breyta hug-
myndum okkar um nauðganir. Við
yrðum að opna augu okkar fyrir því
að nauðganir ættu sér stað í hvers-
dagsleikanum og ættu lítið skylt við
almennar staðalmyndir af nauðgun-
um, nauðgurum og fórnarlömbum
þeirra.
Sakfellt þegar mál líkjast
staðalímyndum
Hins vegar var það niðurstaða rann-
sóknarinnar að þegar menn eru sak-
felldir fyrir nauðgun eru málin oft
líkari staðalmyndunum en almennt
gengur og gerist. Til dæmis voru 32
af þessum 899 málum brot gegn karl-
mönnun en aðeins einu sinni var
sakfellt vegna nauðgunar sem var
framin á karlmanni. Konur sem hafa
farið í réttarlæknisskoðun, eru með
áverka og stríða ekki við geðræna
kvilla eiga mestan séns. Sigríður J.
Friðjónsdóttir ríkissaksóknari var
einnig með erindi á ráðstefnunni þar
sem hún fjallaði um þróun refsinga
og nauðgunarákvæðis í hegningar-
lögum en greint var frá erindi hennar
í síðasta helgarblaði DV. Þar tók hún
í sama streng og Liz og sagði að þeg-
ar brotin væru í takt við staðalmynd-
ir af nauðgunum væru refsingarnar
þyngri. „Það er að segja ef karlmaður
ræðst á konu, ókunnugur karlmaður
á afviknum stað, þau þekkjast ekki
neitt, og nauðgar henni.“
Sömuleiðis eru meiri líkur á að
nauðgunin sé kærð ef hún líkist stað-
almyndum af nauðgunum. En eins
og Sigríður benti á á hún sér ekki allt-
af stoð í raunveruleikanum þar sem
það eru yfirleitt einhver tengsl á milli
gerenda og þolenda. Oftast sé um
kunningjanauðganir að ræða, ætt-
ingja, sambýlismenn, eiginmenn eða
barnsfeður.
Þó að sjaldnar sé sakfellt í slíkum
málum geta tengslin orðið til refsi-
þyngingar. Það átti til dæmis við í
dómi Hæstaréttar frá árinu 1999 þar
sem maður var dæmdur í fjögurra
og hálfs árs fangelsi fyrir kynferðis-
glæpi gagnvart konu sem hann hélt
nánast í gíslingu en tæplega ársgam-
alt barn þeirra var einnig á heimilinu.
Í því máli var einnig sakfellt fyrir lík-
amsárás en samkvæmt Sigríði get-
ur stórfellt ofbeldi og brot sem eru
framin á sérstaklega sársaukafullan
og meiðandi hátt orðið til refsiþyng-
ingar.
Óttast vantrú
Í erindi sínu velti Liz því upp hvað
réttlæti þýðir í raun og veru fyrir
fórnarlömb nauðgara. Því að á með-
an fólk veit að það á á hættu að fá á
sig fórnarlambsstimpil og framkom-
an gangvart því taki mið af því, það
þurfi jafnvel að bera skömm eða þola
fordæmingu, munu margir kjósa að
segja ekki frá ofbeldinu. „Fullorðnar
konur eru almennt meðvitaðar um
möguleikann á að þeim verði ekki
trúað eða að þeim verði kennt um
fyrir það sem kom fyrir þær.“
Sem er miður því rannsóknir hafa
sýnt fram á að það að einhver trúi og
hlusti á þegar fórnarlömb kynferð-
isglæpa segja frá ofbeldinu er það
sem skiptir allra mestu máli. Þar af
leiðandi eru þeir líklegri til að segja
þeim frá sem er líklegur til að hlusta,
vini, einhverjum sem þær þekkja og
er þeim náinn, einhverjum sem þær
telja að muni trúa þeim og styðja.
Sá sem verður fyrir valinu ber mikla
ábyrgð því viðbrögð hans geta opnað
á möguleikann á að fara lengra með
málið eða dregið kjarkinn úr þoland-
anum.
Benti Liz hins vegar á að
réttarkerfið gerði þá kröfu að kon-
ur færu strax á lögreglustöðina og
leggðu fram kæru. „Af hverju?“ spurði
n Oftast er kært, ákært og sakfellt í nauðgunarmálum sem líkjast staðalmyndum af nauðgunum n Framkoma fórnarlamba skiptir máli við meðferð naugðunarmála„Karlmaður ræðst
á konu, ókunnug-
ur karlmaður á afviknum
stað, þau þekkjast ekki
neitt, og nauðgar henni.
Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir
blaðamaður skrifar ingibjorg@dv.is
Hvernig á að fá
nauðgara dæmdan?
Í bandarískri rannsókn frá árinu 1998 á trúverðugleika í réttarsal kemur fram að
staðalmyndir af nauðgunum birtast í spurningum sem lagðar eru fyrir fórnarlömb
kynferðisglæpa.
Áhersla var lögð á að fötin væru ekki rifin, áverkar væru ekki til staðar, hegðun
eftir árásina væri ekki í samræmi við það sem hún ætti að vera, viðkomandi hefði
ekki veitt nægilega viðspyrnu auk þess sem kynferðisleg og heilsufarsleg saga
viðkomandi var dregin fram
Til að stemma stigu við þessu þurftu fórnarlömbin að færa sannfærandi rök og
fullgildar sannanir fyrir því að nauðgunin hefði ekki verið framin með þeirra vilja ef
málið átti að enda með sakfellingu.
Fórnarlömb áttu einnig …
n … að vera kurteis en ekki eftirlátssöm
n … að vera samvinnuþýð en ekki undirgefin
n … ekki að ýkja en segja skýrt frá án þess að hika
n … að svara umsvifalaust og nákvæmlega
n … að tala án þess að skammast sín
Þeir eru dæmdir
Mestar líkur eru á að menn séu dæmdir fyrir nauðgun ef þeir falla undir þessar
skilgreiningar:
n Eru af erlendu bergi brotnir
n Eru ókunnugir eða nýlega kunnugir þolandanum
n Eru ekki núverandi eða fyrrverandi maki þolandans
n Hafa verið kærðir áður eða fengið á sig dóm
Sjaldan sakfellt
fyrir nauðgun á karli
Átta karlar leituðu til neyðarmót-
töku vegna nauðgana árið 2010 og er
það metfjöldi karla sem leita þangað
eftir nauðgun. Árið 2009 var aðeins
einn karlmaður sem gerði það.
Í evrópskri rannsókn var 899
nauðgunarmálum í níu löndum fylgt
eftir. Í 32 tilvikum var um nauðgun á
karlmanni að ræða og í þeim málum
var aðeins sakfellt í einu tilviki.